ضایعات 30 درصدی محصولات کشاورزی متولی می‌طلبد

امروزه چالش عمده بخش کشاورزی ضایعات محصولات است که به‌نظر عده‌ای از متخصصان، چالشی بالاتر از این وجود ندارد، اما متأسفانه عوامل بخش تولید به جای توجه به این مقوله، تلاش می‌کنند میزان تولید را افزایش دهند؛ به‌گونه‌ای که عدد ضایعات در کشور در پاره‌ای موارد 30 درصد گزارش شده که هرچقدر هم میزان تولید محصولات کشاورزی بالا رود، این میزان ثابت بوده یا رو به افزایش است.

در گفت‌وگوی خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) با مسیح انصاری، متخصص صنایع غذایی و مشاور واحدهای تولیدی صنایع غذایی به مقوله ضایعات و راه‌حل‌های کاهش آن پرداخته‌ایم که می‌خوانیم.

********

معنای علمی ضایعات چیست؟

بر اساس تعاریف بین‌المللی، ماده کشاورزی که برای مصرف انسانی تولید شود و انسان نتواند از آن استفاده کند را ضایعات تعبیر می‌کنند.

ضایعات چه عواقبی برای بخش کشاورزی دارد؟

برای تولید محصولات کشاورزی، عوامل تولیدی همچون آب، خاک، کود، انرژی، منابع انسانی و... صرف می‌شود، اما وقتی که بخشی از محصول ضایع می‌شود، در واقع یعنی آنکه تعدادی از این عوامل را به دور ریخته‌ایم که ضایعات آن علاوه بر ضررهای اقتصادی، روی محیط زیست نیز اثر نامطلوب می‌گذارد. در حالی که ضایعات محصولات کشاورزی در کشور بالا است، دلیلی به افزایش تولید یا افزایش سطح زیر کشت وجود ندارد تا بتوانیم به خوداتکایی برسیم، زیرا ابتدا باید بتوانیم درصد ضایعات محصولات کشاورزی را پایین بیاوریم تا مجبور نشویم محصولات فاسدشده را امحاء کنیم.

متولی واقعی ضایعات کیست؟

متأسفانه در حال حاضر متولی خاصی برای مقوله کاهش ضایعات محصولات کشاورزی وجود ندارد و این یکی از چالش‌های بزرگ محسوب می‌شود؛ یعنی تولید انجام شده و پس از آن محصول توسط کشاورز برداشت می‌شود و تنها در بخش تولید است که گاهی ارگان‌ها نظارتی بر کار کشاورزان می‌کنند، اما در مراحل پس از برداشت هیچ ارگانی ناظر نبوده و این مراحل است که بیشتری ضایعات را در محصولات کشاورزی ایجاد می‌کند.

وزارت جهاد کشاورزی متولی تولید است، اما برداشت در بیشتر مناطق کشور به‌صورت سنتی و سپس بسته‌بندی و کارتن‌گیری محصولات در شرایطی غیرمتعارف انجام می‌شود؛ در حالی که مقوله ضایعات بسیار مهم است، تاکنون هیچ پروژه‌ای برای کاهش ضایعات پیش‌بینی و اجرایی نشده است و با توجه به واقع شدن کشور در منطقه خشک و کم‌آب، لازم است به این مسئله فکر کنیم.

عواقب زیست‌محیطی امحای محصولات کشاورزی تلف‌شده چیست؟

پس از آنکه کشاورز با هزار زحمت تولیداتش را انجام می‌دهد، بدون آنکه بهره‌ای از آنها ببرد، با فروش نرفتنشان شاهد ضایع شدن آن می‌شوند و مقوله دفن ضایعات نیز چالش بعدی محیط زیست محسوب می‌شود که معمولاً با نگرش‌های غیرعلمی انجام می‌شود.

ساخت کارخانه برای کاهش ضایعات و تبدیل محصولات کشاورزی که مازاد آن در کشور وجود دارد، نگرشی غیرعلمی‌تر است، زیرا زمانی که مسئله پرتقال‌ها پیش آمد، نبود سردخانه یا کارخانه فرآوری مشکل اساسی نبود، بلکه کیفیت محصول تولیدی نیز در زمان انبار کردن محصول وجود داشت و باعث شد که فاسد شدن به جلو بیفتد؛ علاوه بر آن، اگر به‌صورت علمی محصولی در سردخانه یا انبار نگهداری نشود، علاوه بر آنکه هزینه‌های حمل و نقل و نگهداری به کشاورز تقبل می‌شود، در پایان کار نیز با محصول فاسدشده روبه‌رو می‌شود که این امر یعنی صرف انرژی و پول!

چه عواملی در ضایع شدن محصولات کشاورزی مؤثر است؟

متأسفانه محصولات تولیدشده در کشورمان علاوه بر آنکه در مرحله پس از برداشت به‌درستی بسته‌بندی نمی‌شود، تا رسیدن محصول در میادین میوه و تره‌بار بخشی از آن تلف می‌شود و علاوه بر آن اگر آفتی به همراه محصول باشد، در زمان جابه‌جایی از شهری به شهر دیگر، این آفت مزید بر علت شده و ضایعات مجدد را ایجاد می‌کند. علاوه بر آن، پس از خرید از میادین میوه و تره‌بار، محصولی که در منزل نگهداری می‌شود نیز به‌دلیل شرایط نامناسب ممکن است دوباره ضایع شود؛ بنابراین باید همیشه به عدد تولیدی، میزان ضایعات را اضافه کنیم.

میزان ضایعات ایران با بازار جهانی چه عددی را نشان می‌دهد؟

در کشورهای اروپایی و حتی کشور هندوستان شاهد عرضه محصول آفت‌زده و له‌شده در بازار نیستیم و صدمه و ضایع شدن تنها پس از خریداری و نگهداری نامناسب آن در منزل اتفاق می‌افتد، در حالی که در ایران از مرحله پس از برداشت ضایعات اتفاق می‌افتد و در منزل نیز این عدد به میزان ضایع‌شده اضافه می‌شود که در این راستا لازم است مسئولان کشوری و متخصصان و رسانه‌های دروغین درباره نگهداری محصولات کشاورزی در منزل به مردم آموزش‌های لازم را بدهند.

بر اساس بررسی میدانی دفتر فناوری غذای وزارت کشاورزی سابق با سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در سال 1373 میزان ضایعات محصولات کشاورزی در ایران 30 درصد برآورد شد که مقرر گردید پس از آن کمیته ضایعات تشکیل شود که متأسفانه این کمیته در حد تشکیل باقی ماند و هیچ اقدام عملیاتی به انجام نرساند.

در برخی کشورهای دنیا عدد 40 تا 50 درصد برای ضایعات محصولات کشاورزی در نظر گرفته می‌شود، در حالی که اگر این عدد کاهش پیدا کند، می‌توان غذای یک‌چهارم از گرسنگان دنیا را تأمین کرد؛ همان‌گونه که ضایعات 30 درصدی محصولات کشاورزی در ایران اگر قیمت هر کیلوگرم محصول را یک‌هزار تومان در نظر بگیریم، 10 میلیارد دلار ارزش صادراتی محصولاتی می‌شود که می‌توانست به جای فاسد شدن، صادر شود که این عدد بسیار تکان‌دهنده است.

راه‌حل کاهش ضایعات محصولات کشاورزی چیست؟

ضایع شدن محصولات کشاورزی در مراحل مختلف اتفاق می‌افتد و لازم است علاوه بر آنکه به کشاورزان آموزش‌هایی را در مراحل قبل و بعد از برداشت داد، به خانواده‌ها نیز درباره نگهداری محصول در منزل آموزش داد؛ همچنین در پاره‌ای موارد دیده می‌شود که محصول باکیفیت بوده، اما به‌دلیل جابه‌جایی‌های غیرمتعارف در راه ضایع می‌شود.

برای نخستین قدم باید قبول کنیم که ضایعات در محصولات کشاورزی وجود دارد و پس از آنکه اهمیت آن محرز شد، به سمت کاهش آن قدم برداریم و از آنجا که مبحث ضایعات متولی خاصی ندارد، لازم است ارگان نظارتی همچون وزارت جهاد کشاورزی که مرحله تولید تا بازار و پس از آن را نظارت می‌کند، بر تعیین متولی برای این بخش پیش‌قدم شود. متولی فوق باید خصوصی بوده و با ایجاد آن به‌دنبال توسعه بخش دولتی نباشیم، بلکه مجمعی از اندیشمندان، محققان و صاحب‌نظران در مرکز فوق جمع شوند و راه‌حل‌های کاهش ضایعات و روش‌هایی که برای این منظور مناسب است را ارزیابی و سپس در عرصه اجرایی کنند. اگر بتوانیم راه‌حل‌های این‌چنینی را ارائه دهیم، ضایعات کم خواهد شد و به مرور زمان از 30 درصد به 10 درصد و طی سال‌های آینده به کاهش چشمگیری خواهد رسید. همچنین لازم است در ماشین‌ها و دستگاه‌هایی که برای حمل محصولات کشاورزی استفاده می‌شود، تجدید نظر کنیم، زیرا کامیون‌هایی که محصولات را حمل می‌کنند، درصد بسیار بالایی از ضایعات را رقم می‌زنند؛ علاوه بر آن بسته‌بندی نامناسب و بالا رفتن دما و همچنین سورت نشدن محصولات در مزارع که غالباً با خار و خاشاک به مراکز عرضه حمل می‌شود، از عوامل دیگری است که هم آلودگی‌ها را منتقل می‌کند و هم باعث افزایش ضایعات می‌شود.

بسته‌بندی محصولات تازه‌خوری و فرآوری چه تفاوت‌هایی دارد؟

متأسفانه در کشور ما انواع محصولاتی که برای فرآوری به کارخانه‌ها حمل می‌شود، غالباً با محصولاتی که صرف تازه‌خوری می‌شود، تفاوتی ندارد، یعنی محصولی که از بازار وامی‌ماند، به سمت فرآوری می‌رود، در حالی که سیب‌زمینی که قرار است برای تولید خلال یا چیپس مورد استفاده قرار گیرد، از نظر رقم متفاوت است و نمی‌توان آن را به تمامی انواع آن تعمیم داد و علاوه بر آن، ارقامی که در عرصه استفاده می‌شود، کیفیت مناسبی ندارد؛ بنابراین در طول زمان انبارداری نامناسب، بخش دیگری از آن تلف می‌شود و همچنین بسته‌بندی‌هایی که در کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد، استاندارد نبوده و باز هم ضایعات را دامن می‌زند و بدین‌ترتیب هزینه‌های تولید روزبه‌روز افزایش پیدا می‌کند، در حالی که میزان آن از افزایش قابل ملاحظه‌ای برخوردار نیست./

M-950225-01