درآمدزایی هزینه‌دار

لیلا مرگن: برداشت سقز به عنوان شیره درخت بنه (پسته وحشی) اگرچه در گذشته‌های دور برای مردم محلی درآمد ایجاد می‌کرد؛ اما با توجه به افزایش تنش‌های محیطی و مشکلاتی که در جنگل‌های غرب کشور ایجاد شده، کارشناسان بر این باورند که در صورت ادامه این روند، با خشکیدگی گسترده درختان بنه مواجه خواهیم شد؛ بنابراین چندین برابر درآمد حاصل از برداشت سقز را باید صرف احیای جنگل‌های بلوط غرب کنیم.

جنگل‌های بلوط غرب رو به زوال است. برای فهمیدن وضعیت نامناسب این جنگل‌ها نیاز به تلاش زیادی ندارید. یک جنگل شاداب و سالم باید تمام رده‌های سنی درختان را در خود داشته باشد؛ اما در جنگل‌های غرب، خبری از نهال‌های جوان بلوط، بنه، کیکم، گلابی وحشی و سایر درختان این اکوسیستم جنگلی نیست. درختان با تنه‌هایی کج با فاصله زیاد از هم قرار دارند و کف جنگل مملو از علف‌هایی است که فقط دامداران را خوشحال می‌کند. در برخی مناطق هم کف جنگل را شخم زده‌اند تا از هر هکتار زیر آشکوب درختان، کمتر از سه تن گندم دیم برداشت کنند. فشار بیش از حد عوامل انسانی به جنگل‌های زاگرس با حمله ریزگردها به مرزهای ایران تکمیل شده است. ریزگردها چهره درختان جنگل‌های بلوط غرب را تیره کرده و شادابی را از آن‌ها دزدیده‌ است. اگر هر یک از درختان این جنگل‌ها را تکان بدهید، توده‌ای از گرد و غبار به هوا بلند می‌شود. با وجود این همه فشار بر روی جنگل‌هایی که با جذب ریزگردها، اثرات این پدیده آزار‌دهنده را در حد توان خود کاهش می‌دهند و زمینه نفوذ آب برای تأمین نیازهای انسان را فراهم می‌کنند، خبر می‌رسد که برداشت غیرمجاز و مجاز سقز از جنگل‌های غرب همچنان ادامه دارد. فریبرز غیبی، رئیس دفتر منابع امور جنگلی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، در گفت‌وگو با «سبزینه» تأکید می‌کند: گزارش‌های مردمی رسیده از لرستان در زمینه برداشت غیرمجاز سقز، توسط نیروهای یگان حفاظت این استان پیگیری شده و مکتوب اعلام کرده‌اند که هیچ برداشت غیرمجازی از درختان بنه جنگل‌های این منطقه انجام نمی‌شود.

وی اضافه می‌کند: برداشت سقز از درختان بنه جزو اقلام «مجوز مشروط» سازمان جنگل‌هاست؛ یعنی در صورت صدور مجوز توسط کمیته فنی هر استان، اجازه برداشت برای جوامع محلی صادر می‌شود؛ اما امسال چنین مجوزی برای مناطق زاگرسی صادر نشده است.

غیبی عنوان می‌کند: سال گذشته مجوز برداشت بنه برای جنگل‌های کردستان صادر شد. از این منطقه در سال 94، یک هزار و 216 کیلوگرم سقز برداشت شد. در سال 93از استان‌های کردستان و کرمانشاه در مجموع 66 هزار و 365 کیلوگرم سقز تولید شد. در سال 92 برداشت سقز متوقف و در سال 91، جوامع محلی استان‌های ایلام و کردستان در مجموع 50 هزار و 589 کیلوگرم سقز برداشت کردند. در سال 90 هم 32 هزار و 471 کیلوگرم سقز از جنگل‌های استان کردستان استحصال شد.

وی اضافه می‌کند: جنگل‌های زاگرس 6 میلیون و 50 هزار هکتار وسعت دارند که برای یک میلیون و 300 هزار هکتار از این جنگل‌ها، طرح‌های مدیریت جنگل و جنگل‌داری چند منظوره تهیه شده و از نقاط طرح‌دار، در صورت تأیید کمیته فنی، در برخی از سال‌ها سقز برداشت می‌شود.

اصرار به سوددهی جنگل‌های غرب غلط است

سال‌های زیادی تهیه طرح‌های جنگل‌داری به شمال محدود می‌شد، زیرا درآمد حاصل از فروش چوب تولیدی این جنگل‌ها، کفاف هزینه‌های مجریان خصوصی این طرح‌ها را می‌‌داد؛ اما جنگل‌های غرب فاقد این مزیت بود. دولت هم به جنگل‌های کشور فقط به عنوان منابع تجدیدپذیری که باید درآمد ایجاد کنند، نگاه می‌کند و بودجه مناسبی برای حفاظت از این اکوسیستم‌های حافظ آب و خاک در نظر نمی‌گیرد؛ بنابراین مدیران منابع طبیعی همواره تلاش می‌کنند جنگل‌ها را درآمدزا جلوه دهند. تهیه طرح برای جنگل‌های زاگرس و درآمدزا جلوه دادن آن برای جلب مشارکت بخش خصوصی در حفاظت از جنگل‌ها، نشان‌دهنده این تلاش است؛ اما این رفتار نتیجه‌ای جز تخریب اکوسیستم‌های جنگلی به‌ویژه در مناطق غرب کشور به همراه نخواهد داشت. رئیس دفتر منابع امور جنگلی سازمان جنگل‌ها اگرچه می‌گوید در یک میلیون و 300 هزار هکتار جنگل طرح‌دار غرب با در نظر گرفتن شرایط اکولوژیکی، مجوز برداشت محصول فرعی صادر می‌شود؛ اما محمد فتاحی، عضو هیئت علمی بازنشسته موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، در گفت‌وگو با «سبزینه» تأکید می‌کند: برداشت سقز از جنگل‌های غرب منطقی نیست، زیرا شرایط این جنگل‌ها بحرانی بوده و بهتر است که دخل و تصرف‌ها در این مناطق را به حداقل برسانیم.

وی با اشاره به این‌که صدور مجوز برای برداشت سقز متأسفانه با هدف درآمدزایی برای دولت انجام می‌شود، درآمدزا جلوه دادن جنگل‌های غرب را ناشی از ضعف سیستم‌های مدیریتی عرصه‌های طبیعی اعلام می‌کند.

به گفته فتاحی، وظیفه جنگل‌های غرب تأمین درآمد نیست و نباید به خاطر درآمدهای ناچیز برداشت سقز، به این اکوسیستم لطمه بزنیم، زیرا جنگل‌های غرب تأمین‌کننده منابع آبی کشور هستند.

وی تأکید می‌کند: بیش از 10 برابر درآمدی که دولت از محل برداشت سقز کسب می‌کند، باید هزینه شود تا یک نهال در زاگرس مستقر شود. گاهی با صرف هزینه هم در این راه موفقیتی به دست نمی‌آید.

این عضو هیئت علمی بازنشسته موسسه تحقیقات با اشاره به این‌که برداشت‌های غلط و ناآگاهانه از جنگل‌های بلوط غرب زمینه نابودی این جنگل‌ها را فراهم می‌کند، تأکید جوامع محلی بر برداشت سقز را ناشی از فقر، نبود شغل برای مردم مجاور جنگل‌های غرب و تکیه بر کسب درآمد از راه کشاورزی سنتی در این مناطق می‌داند.

گسترش حمله آفات به دلیل برداشت سقز

در آمارهای سازمان جنگل‌ها همواره سخن از درآمدهای میلیاردی حاصل از برداشت محصولات فرعی جنگل‌های غرب سخن به میان می‌آید؛ اما کسی نمی‌گوید که به ازای این بهره‌کشی از طبیعت، جنگل چقدر تخریب می‌شود و به چه میزان باید هزینه کنیم تا از خشکیدگی سراسری بلوط‌های غرب جلوگیری کنیم یا با کدام منبع مالی، می‌توان آب مورد نیاز 80 میلیون ایرانی را تأمین کرد. تحقیقات نشان می‌دهد برداشت سقز از جنگل‌های غرب زمینه نابودی این عرصه‌های طبیعی را فراهم می‌کند.

سید کاظم بردبار، محقق بخش جنگل، در گفت‌وگو با «سبزینه» بیان می‌کند: در شرایطی که برداشت از معادن نفت و گاز و کسب درآمد از راه جذب گردشگر و غیره مطرح است، نباید به درآمد حاصل از برداشت سقز دل ببندیم، زیرا این مسأله طبیعت را نابود می‌کند.

وی با اشاره به این‌که عمده جنگل‌های بنه ایران میانسال و مسن هستند، برداشت سقز از این درختان را عاملی برای بروز خشکیدگی سراسری در درختان بنه، شیوع حمله آفات و بیماری‌ها به این درختان و گسترش بیماری زنگ بنه در جنگل‌های بلوط غرب اعلام می‌کند.

به گفته بردبار، سقز شیره پرورده‌ای است که درخت در جریان فتوسنتز برای خود تولید می‌کند و به لحاظ علمی امکان برداشت آن وجود دارد؛ اما در برداشت‌های سنتی به دلیل آن‌که بیش از 25 تا 30 تیغ به درختان بنه زده می‌شود، نه تنها محصول بیش‌تری برداشت نمی‌شود، بلکه درخت آسیب می‌بیند.

وی پراکنده بودن بارش‌ها و وقوع خشکسالی در ایران را عاملی برای غیر قابل پیش‌بینی شدن امکان برداشت بنه دانسته و می‌گوید: در صورتی که بعد از برداشت سقز وضعیت بارش‌ها مناسب نباشد، درخت فرصت ترمیم پوست خود را پیدا نمی‌کند. همچنین وقوع ریزگردها باعث بسته شدن روزنه‌ها و توقف عمل فتوسنتز شده و زمینه خشک شدن درخت را فراهم می‌کند.

این محقق جنگل برداشت بنه را در مناطقی که بارش آن‌ها بیش از 500 میلی‌متر است، مجاز اعلام می‌کند.

به گفته وی، درختان بنه باید به قطر 20 سانتی‌متر (50 سالگی) برسند تا امکان برداشت این ماده از آن‌ها فراهم شود. در باغ‌های بنه که در ایلام ایجاد شده، سن اعلام شده برای برداشت سقز متفاوت است؛ اما بر اساس تجربه اعلام می‌شود که درختان در 20 سالگی امکان برداشت سقز را خواهند داشت.

بردبار می‌گوید: در شرایطی که درختان در اثر برداشت سقز ضعیف شوند، بذر نامناسب تولید کرده و در زادآوری آن‌ها اخلال ایجاد می‌شود.