30 سال راه نرفته

سالانه یک میلیارد مترمکعب آب به اندازه 1.5 برابر آب پشت سد کرج به‌دلیل ضایعات کشاورزی به هدر می‌رود. بر اساس برآورد کارشناسان در زمان برداشت غلات، سالانه معادل یک هزار میلیارد تومان خسارت به اقتصاد کشور وارد می‌شود. همین کارشناسان دلیل اصلی خسارات وارده را کمباین‌های فرسوده‌ای می‌دانند که از 6.5 تا 7 درصد کل محصول را به ضایعات تبدیل می‌کند؛ بنابراین آیا یکی از اهداف توسعه پایدار در کشاورزی، نمی‌تواند تحقق مکانیزاسیون متناسب با نیازهای کشور باشد؟

طبق تعریف فائو، کشاورزی پایدار عبارت است از "مدیریت و حفاظت از منابع طبیعی پایه و هدایت دگرگونی‌های تکنولوژیکی و نهادی در راستای ارضای مستقیم نیازهای انسانی نسل حاضر و نسل‌های آتی." از این منظر مهم‌ترین معیارهای توسعه پایدار کشاورزی عبارتند از:

1- تأمین نیازهای غذایی اساسی نسل حاضر و آینده از نظر کمی و کیفی و در عین حال تأمین تولیدات کشاورزی.

2- ایجاد مشاغل دائمی، درآمد کافی و شرایط مناسب زندگی و کار برای کسانی که در فرآیند تولیدات کشاورزی اشتغال دارند.

3- حفظ و ارتقای ظرفیت تولیدی منابع طبیعی پایه و منابع تجدیدشونده بدون ایجاد اختلال در عملکرد چرخه‌های اساسی بوم‌شناختی و تعادل‌های طبیعی.

4- کاهش آسیب‌پذیری بخش کشاورزی نسبت به عوامل طبیعی، اقتصادی و اجتماعی و دیگر تهدیدها و تقویت خوداتکایی این بخش.

حالا گویی وزارت جهاد کشاورزی همه راه‌های نرفته در 30 سال گذشته را در سه سال جبران کند. کامبیز عباسی، رئیس مرکز توسعه مکانیزاسیون کشاورزی در گفت‌وگو با ایانا به مقایسه عملکرد وضعیت مکانیزاسیون طی سه دهه پیش از دولت تدبیر و امید و سه ساله اخیر پرداخته و می‌گوید: "وضعیت ناوگان کارنده‌های غلات از رشد ۳۵ درصدی در کمتر از سه سال برخوردار بود...، ناوگان نشاءکارهای برنج نیز طی سه دهه پیش از دولت تدبیر و امید تنها یک‌هزار و ۷۷۵ دستگاه بوده است، با تأمین چهارهزار و ۱۰۶ دستگاه، شاهد رشد ۴۳ درصدی در کمتر از سه سال بودیم."

در نهایت مقایسه افزایش ناوگان در زیربخش‌های زراعت، باغبانی، دام و طیور و شیلات، ازجمله شامل ناوگان سم‌پاش‌ها، نشاءکارها، شیکرهای برداشت باغ‌ها، انوع تراکتورها در عرصه، تعداد کمباین‌های برنج در سه دهه پیش از دولت تدبیر و امید و سه سال اخیر، از افزایش درجه مکانیزاسیون طی سال‌های اخیر از چهارصدم درصد اسب بخار بر هکتار طی سال ۱۳۹۰ به ۱۲ صدم درصد اسب بخار در هکتار در سال 1395حکایت می‌کند که هرچند با نقطه ایده‌آل فاصله دارد، اما رشد قابل قبولی بوده است. البته باید گفت بیشتر سهم افزایش در حوزه برنج و برنجکاری روی داده است.

همچنین برنامه جامع مکانیزاسیون کشاورزی و پروژه تجهیز و نوسازی ناوگان ماشینی بخش کشاورزی در راستای اجرای اقتصاد مقاومتی در سه بخش ذکر شده، اختصاص خطوط اعتباری از سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۵ نقطه عطفی برای تحقق اهداف فوق محسوب می‌شود (به‌گونه‌ای که از ۱۱ هزار و ۷۷۰ تقاضای مؤثر در سال ۱۳۹۲، هفت‌هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال اعتبار تخصیص یافت و جذب نهایی هفت‌هزار و ۳۲۳ میلیارد ریال بود. این روند در سال ۱۳۹۳ با افزایش روبه‌رو بود، به‌گونه‌ای که از هشت‌هزار میلیارد ریال اعتبار تخصیص‌یافته، ۱۱ هزار و ۸۹۰ تقاضای مؤثر و هفت‌هزار و ۵۲۰ میلیارد ریال نیز جذب انجام شد).

با این همه بنابر اظهارات کامبیز عباسی رئیس مرکز توسعه مکانیزاسیون کشاورزی در گفت‌وگو با ایانا، "شاخص ضریب مکانیزاسیون طی سال‌های 1381 تا 1395 حاکی از آن است که در 13 سال گذشته ورودی به این بخش فرآیند کاهنده‌ای را طی کرده که فعلاً به‌صورت جزئی در حال افزایش است و اگر از سال‌های آینده، ورودی نیرومحرکه خوبی نداشته باشیم به طور قطع این روند نزولی می‌شود."

به گفته وی، "تمام این تحولات در حالی است که طی یک دهه اخیر یعنی سال‌های (۱۳۹۴ - ۱۳۸۴) روند کاهش اعتبارات دولتی و حمایتی بر تأمین ماشین‌های کشاورزی سایه افکنده، به‌گونه‌ای که از ۸۶ میلیارد تومان سال ۱۳۸۴ نزول کرده و به ۱,۹ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۴ رسیده است."

این اظهارات را در حالی عباسی مطرح می‌کند که فائو در سال 2013 اعلام کرد که مکانیزاسیون پایدار کشاورزی، یک استراتژی برای دستیابی به توسعه پایدار است. بر همین اساس این نهاد بین‌المللی نقش مکانیزاسیون را در حوزه اقتصادی شامل ایجاد بازارها، ایجاد رقابت، کسب درآمد، افزایش بازده مفید انرژی ادوات، در حوزه پایداری محیط زیست، شامل کاهش گازهای گلخانه‌ای، حفاظت آب، خاک (بی‌خاک‌ورزی)، تأثیر بر تغییرات آب و هوا، تأثیر بر تولیدات غذا و پروسه‌های تولیدی، و در حوزه مزایای اجتماعی، شامل افزایش استانداردهای زندگی، حفاظت و ایمنی کشاورزان و کارگران، کاهش کارهای پرزحمت کشاورزی برای کارگران و... می‌داند.

ولی سخنان عباسی بیانگر موضوعی عمیق‌تر درباره اراده‌های حکمیتی است. نباید تردیدی در این موضوع داشت که نقش عوامل نهادی چون نهادهای فعال در بخش دولتی و خصوصی می‌تواند مؤثر واقع شود، در این باره می‌توان در حوزه مکانیزاسیون به اراده ملی در حاکمیت سیاسی و توجه به ثبات در سیاست‌ها برای توسعه پایدار، امنیت سرمایه‌گذاری با حمایت از حقوق مالکیت، حمایت و هدایت فرایند تولید از طریق حمایت مالی و قانونی، دسترسی به بازارهای رقابتی و حمایت از خدمات کشاورزی، اعمال سیستم حفاظتی آب و خاک و...، ایجاد نظام آموزشی و شبکه اطلاعات برای گسترش کاربردی دانش کشاورزان، ایجاد نظام تحقیقات کاربردی متشکل از به بخش دولتی، خصوصی، و تعاونی اشاره کرد.

در عین حال ابعاد اجرایی و راهبردی توسعه مکانیزاسیون باید ناظر به تدوین استراتژی‌های مالی و اعتباری شامل اعطای وام و تسهیلات کم بهره برای کشاورزان باشد. در این میان کاهش بهره تسهیلات بانکی برای کشاورزان از 21 درصد به 15 درصد راهگشا است، اما بی‌تردید این امر بدون ایجاد یک سیستم مدیریتی جامع برای نیازسنجی، و تدوین اهداف متناسب با هدف توسعه مکانیزاسیون پایدار کشاورزی، امکان‌پذیر نیست. مدیریتی که به‌طور قطع تکیه‌گاه اصلی‌اش باید استراتژی‌های پژوهشی باشد تا قادر به شناخت بررسی موانع به‌کارگیری مکانیزاسیون در اقصا نقاط کشور شود. همه این عوامل در کنار تدوین استراتژی‌های آموزشی و ترویجی، ازجمله برگزاری کلاس‌های ترویجی برای کشاورزان در ساعات بیکاری، تهیه بروشورها و کتابچه‌های آموزشی و معرفی کشاورزان نمونه بر اساس شاخص‌های آموزشی ارائه‌شده می‌تواند حرکت مکانیزاسیون را قرین موفقیت گرداند.

شاید بی‌راه نیست که برای تحقق بخشی از اهداف مکانیزاسیون، رئیس مرکز توسعه مکانیزاسیون کشاورزی خواهان تسهیل‌گری صادقانه در پرداخت تسهیلات توسط بانک کشاورزی نظیر سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ و پرداخت یک‌دهم مشوق‌های ۱۰ سال پیش جهت تحریک تقاضا به‌منظور توسعه فناوری‌های نوین و خروج ماشین‌های فرسوده از ناوگان ماشینی بخش کشاورزی است. آیا این راهی نیست تا بتوانیم سالانه از میلیاردها تومان خسارت به کشور در بخش کشاورزی جلوگیری به عمل بیاوریم؟/