سرچشمه‌های تولید ریزگردها در ایران از منظر ژئوپلیتیک

وحید صادقی - دانش‌آموخته کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک دانشگاه تربیت مدرس

ظهور پدیده ریزگردها در چند سال اخیر در برخی مناطق، وضعیت را تا حد وقوع بحران زیست‌محیطی و خطرساز برای سلامتی شهروندان پیش برده است؛ مردم بسیاری از مناطق کشور به‌ویژه نواحی جغرافیایی غرب و جنوب غرب، استشمام هوای ناسالم ناشی از هجوم ریزگردها را بیشتر تجربه می‌کنند.

درباره ریشه‌های حضور این میهمان ناخوانده در کشور نظرات متفاوتی ذکر می‌شود. برخی منشاء آن را داخلی و ناشی از بیابان‌زایی و تخریب طبیعت مناطق طبیعی درون کشور می‌دانند و برخی دیگر ریشه آن را در ماورای مرزهای کشور و در بیابان‌های عراق و عربستان سعودی جستجو می‌کنند. در چارچوب اندیشه جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک، ظهور پدیده ریزگردها در فضای جغرافیایی ایران هم ریشه‌ای ژئوپلیتیکی دارد و هم بازتاب‌های آن ژئوپلیتیکی خواهد بود. منشاء شکل‌گیری این پدیده در مقیاس فضایی هم داخلی و هم خارجی است. البته در این میان وزن عوامل خارجی و ماورای مرزها نسبت به ریشه داخلی این پدیده سنگینی می‌کند.

ایران در منطقه غرب آسیا از جانب مغرب در همسایگی مستقیم با عراق و در فاصله دورتر با عربستان سعودی قرار دارد. جریان بادهای کره زمین غربی - شرقی است و به تبع حرکت بادها به سوی پهنه سرزمینی ایران نیز از غرب است. به‌علت حاکمیت اقلیم نیمه‌خشک بر کشورهای عراق و عربستان سعودی، کمبود منابع آب و خشکسالی سال‌های اخیر روند بیابان‌زایی در این کشورها شدت یافته است و همچنین به‌دلیل وقوع ناامنی سال‌های اخیر در عراق، حضور گروه‌های تروریستی و اشغال برخی مناطق این کشور و ضعف حاکمیت دولت بر فضای سرزمینی خود، تلاش جدی برای تثبیت خاک قابل حمل توسط بادها و مهار حرکت ریزگردها صورت نگرفته است. عربستان سعودی نیز به‌دلیل اینکه فضای داخلی‌اش خیلی از این موضوع آسیب‌پذیر نیست، اقدام خاصی را در این زمینه انجام نداده است و به‌دلیل رقابت‌های ژئوپلیتیکی و اختلافاتی که با ایران و کلاً با جریان‌های شیعی در منطقه دارد، برای مقامات سعودی اهمیتی ندارد که شهروندان کشورهای عراق و ایران در چه رنج و سختی ناشی از حرکت این ریزگردها هستند.

در واقع، طی سالیان اخیر برخی کشورهای منطقه غرب آسیا گرفتار تروریسم، جنگ و ناامنی‌هایی است که باعث به هم خوردن نظم ژئوپلیتیکی و بی‌ثباتی و تضعیف ساختار قدرت در آنها شده است. این ساختار قدرت ضعیف در فضای جغرافیایی منطقه باعث شده است تا کشورهایی چون عراق ضعیف شده و نتوانند به‌درستی سیاست‌های زیست‌محیطی خود را اعمال کنند. بی‌گمان از منظر ژئوپلیتیک بی‌ثباتی در منطقه جنوب غرب آسیا می‌تواند کدهای ژئوپلیتیکی ایران را متأثر سازد و از آنجا­ که ایران پیوستگی‌های سرزمینی و جغرافیایی با برخی از کشورهای حوزه جنوب غرب آسیا دارد، این بی‌ثباتی می‌تواند به ضرر ایران تمام شود؛ بنابراین حرکت این ریزگردها در کوتاه‌ترین زمان، مناطق مرزی غرب و جنوب غرب ایران را متأثر می‌کند و استان‌های این مناطق با شروع فصل گرما همواره میزبان این میهمان ناخوانده بوده و سلامتی شهروندان آنها از اثرات سوء این پدیده در خطر بوده است.

به‌نظر می‌رسد، در بعد خارجی باید از طریق پیگیری‌ها و اقدامات دیپلماتیک دستگاه دیپلماسی موضوع پیگیری شده و تدابیر لازم برای فراهم کردن زمینه همکاری زیست‌محیطی کشورهای عراق و عربستان سعودی اتخاذ شود. از طرفی باید راهبرد پایان دادن به چالش‌های ژئوپلیتیکی موجود یعنی پدیده تروریسم، بحران آب و هیدروپلیتیک در جنوب غرب آسیا به‌ویژه در عراق و سوریه تقویت شود. دستگاه سیاست خارجی ما باید در کنار این چالش‌ها برخوردار از منطق ژئوپلیتیکی باشند. از آن جایی که ژئوپلیتیک زیرساخت سیاست خارجی و روابط بین‌الملل است، حوزه سیاست خارجی ایران باید دانش و نگرش جغرافیای سیاسی خود را تقویت کند. تا با عملی کردن این تدابیر و راهکارها، کم شدن و پایان هجوم ریزگردها را شاهد باشیم.

اما درباره ریشه‌های داخلی این پدیده، به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین ریشه آن به حرکت ریزگردها از مناطق فاقد پوشش گیاهی و بیابانی داخل به سوی استان‌های مرکزی کشور برمی‌گردد. مناطقی که در سال‌های اخیر به‌دلیل کم‌آبی، خشکسالی و همچنین کم‌توجهی و اعمال سیاست‌های نادرست در زمینه کشاورزی و الگوهای کشت، مسائل زیست‌محیطی، حفر چاه‌های غیرمجاز و عدم نظارت صحیح نهادهای ذی‌ربط با کاهش و تخریب پوشش گیاهی و پدیده بیابان‌زایی روبه‌رو شده‌اند.

در بعد داخلی دولت کنونی باید سیاست‌های زیست‌محیطی کارآمد و مؤثری را در دو بازه زمانی کوتاه‌مدت و بلندمدت اتخاذ کند. در کوتاه‌مدت باید تثبیت خاک‌های روان در دستور کار قرار گیرد و در بلندمدت، به‌نظر می‌رسد باید راهبردهای تغییر و اصلاح الگوهای نامناسب کشت و کشاورزی، مقابله با حفر چاه‌های غیرمجاز، مدیریت بهینه منابع آب و ایجاد پوشش گیاهی مقاوم در مقابل کم‌آبی مانند کاشت بوته‌های گز و طاق در مناطق منشاء ریزگردها در اولویت قرار گیرد./