احیا نشدن دریاچه ارومیه تبریزرا از جمعیت خالی می کرد/ دریاچه وان به ارومیه می‌رسد؟

شهروند| پس از تثبیت وضع دریاچه ارومیه که در دو دهه بی‌توجهی خشکیده بود، حالا ستاد احیای دریاچه ارومیه، روند احیای دریاچه را کلید زده است. با آبگیری بخش‌هایی از آن، زندگی به دریاچه بازگشته و حالا کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی- به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل خشکیدن دریاچه- هدف تازه ستاد احیا است و بناست برای تدوین برنامه احیا، ۴ دانشگاه اروپایی و آمریکایی با سه دانشگاه ایرانی همکاری کنند. نشست خبری مشترک ستاد احیای دریاچه ارومیه و خانه کشاورز، صبح روز گذشته به گفتن از مزایای احیای دریاچه ارومیه و گزارشی از وضع حال این دریاچه و آخرین فعالیت‌های انجام شده برای احیای آن گذشت؛ دریاچه‌ای که پیش از این عده‌ای می‌گفتند «قابلیت احیا ندارد» و عده‌ای صحبت از «تبدیل دریاچه به پارک» می‌کردند و سرانجام، پس از مطالبه مردم و مطالعه‌ای ٦ماهه، با راه‌اندازی ستادی برای نجاتش، در طول ٣‌سال فعالیت، سطح دریاچه ارومیه ٤٨ سانتی‌متر بالا آمده، عمق آن ١٥ سانتی‌متر افزایش یافته، شوری آب کم شده و «آرتیمیا»ها در آن رشد کرده‌اند و به گفته مسئولان ستاد احیا، دریاچه به حالت «تثبیت» رسیده و حالا نوبت «احیا» است.

اگر دریاچه احیا نمی‌شد...

«اگر دریاچه ارومیه احیا نمی‌شد باید ده‌ها‌ میلیارد دلار هزینه بهداشت و درمان مردم می‌شد. تبریز از جمعیت خالی می‌شد و ٥‌میلیون نفر مهاجرت می‌کردند. طوفان نمک شدت می‌گرفت و بیماری‌های لاعلاج شایع می‌شد. دکتر روحانی برای احیای دریاچه ارومیه یک تصمیم استراتژیک گرفت، چون سلامتی مردم قیمت‌ ندارد.» عیسی کلانتری، دبیر کارگروه اصل ١٣٨ در دولت یازدهم، مجری ستاد احیای دریاچه ارومیه و دبیرکل خانه کشاورز، سخنان خود را این‌چنین آغاز کرد. او از وعده انتخاباتی روحانی گفت که حالا رنگ عمل به خود گرفته است. «احیای دریاچه ارومیه از وعده‌های انتخاباتی دکتر روحانی بود که موافقان و مخالفانی داشت، اما مطالعات زمین‌شناسی نشان داد دریاچه، جز در قسمت‌های کوچکی در عجب‌شیر، با آب‌خوان‌های اطرافش ارتباطی ندارد و احیا امکان‌پذیر است.» به گفته او، تا پیش از احیای دریاچه هزینه این کار ٦ میلیارد دلار برآورد شده بود که اگر این اقدام صورت نمی‌گرفت شهر تبریز باید به‌طور کامل تخلیه می‌شد و همین هزینه‌ای‌ هزار‌میلیارد دلاری در پی داشت، به همین خاطر بود که این طرح در دستور کار قرار گرفت و نتایج مثبتی رقم زد. «کل اعتبارات مصوب برای طرح نجات دریاچه ارومیه در سال‌های ٩٣ و ٩٤ برابر با ٣١١٨٠‌میلیارد ریال بوده که از این میزان مجموعا ١٢٠٥٠‌میلیارد ریال پرداخت شده است.» کلانتری درباره اخباری از قرمز شدن نگین فیروزه‌ای ایران هم گفت: «در ماه‌های گذشته این خبر منتشر شد که قرمز شدن آب این دریاچه به معنای وجود مشکل است اما باید بگویم که قرمز شدن رنگ دریاچه ارومیه به معنای بازگشت حیات به آن است.» او با اشاره به تهدیدات و خطرات ناشی از خشکی دریاچه ارومیه گفت: «براساس شواهد میدانی موجود و همچنین تجارب حاصل از خشکی دریاچه‌های مشابه در سطح دنیا، در صورت احیا نشدن دریاچه ارومیه، احتمال بروز طوفان‌های گرد و غبار نمکی در منطقه وجود داشت، همچنین بیابان‌زایی و افزایش گستره مناطق بیابانی و از بین رفتن عرصه‌های طبیعی و مهم‌تر از آن احتمال گسترش بیماری‌های سخت و صعب‌العلاج در منطقه و همچنین از بین رفتن اراضی و باغات کشاورزی به‌ویژه در مناطق مجاور دریاچه ارومیه و افزایش بیماری‌های دامی محتمل بود.

اقدامات‌ سال ٩٥ برای نجات دریاچه

به گفته دبیر کارگروه اصل ١٣٨، طرح انتقال آب از سد سیلوه به دریاچه ارومیه، حفر بیش از ٨ کیلومتر از تونل ٣٦ کیلومتری انتقال آب از سد کانی‌سیب، ساماندهی و لایروبی ٦٨ کیلومتر از رودخانه‌های اصلی، کشت ارقام گندم با نیاز آبی کم، توسعه سامانه آبیاری موضعی، توسعه کشت ارقام زودرس و میان‌رس ذرت دانه‌ای، اجرای طرح کشاورزی حفاظتی، اجرای طرح انتقال آب با لوله به مزارع کشاورزی، اجرای شبکه‌های فرعی آبیاری و زهکشی و اجرای عملیات تثبیت کانون‌های تولید گرد و غبار در حاشیه و داخل دریاچه ارومیه از مهم‌ترین برنامه‌های دولت و کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه در‌ سال ٩٥ است. او همچنین شاخص‌ترین اقدامات انجام گرفته در راستای رسیدن به وضع کنونی یعنی موفقیت طرح تثبیت دریاچه ارومیه را در کاهش حجم تلفات آب در مسیر آبراهه‌های منتهی به دریاچه ارومیه و افزایش حجم آب ورودی به دریاچه از طریق رهاسازی آب از سدهای درحال بهره‌برداری حوضه دانست و یادآور شد: «ساماندهی و لایروبی رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه در راستای کاهش تلفات انتقال آب در مسیر آبراهه‌های منتهی به دریاچه ارومیه و انتقال آب به پیکره آبی آن ازجمله اقداماتی است که در راستای نجات این دریاچه صورت گرفته است.» براساس مصوبه هیأت وزیران آب تحویلی به بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه باید در ٥‌سال به میزان ٤٠‌درصد کاهش یابد. بر این اساس، رهاسازی از سدهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه در‌ سال آبی گذشته در حدود ١٣٦‌میلیون متر مکعب بوده است. در ‌سال آبی جاری نیز این برنامه در ‌سال دوم اجرای خود قرار دارد و با کاهش ١٦‌درصدی آب تحویلی به شبکه‌های آبیاری و زهکشی ١٢ سد اصلی حوضه مجموعا ٤٤٠‌میلیون متر معکب از سدهای زولا، قلعه چای، بوکان، حسنلو و مهاباد به سمت دریاچه ارومیه در زمستان‌ سال ٩٤ رهاسازی شد. همچنین، محمد مسعود تجریشی، مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد دریاچه ارومیه با بیان این‌که در ‌سال گذشته بارش‌های خوبی در منطقه داشتیم، گفت: اما این مسأله در مدت مشابه ‌سال قبل هم تکرار شده بود و مهم‌تر از آن اتصال دو رودخانه سیمینه‌رود و زرینه‌رود به دریاچه ارومیه بود که به دلیل انباشته شدن رسوبات این دو دریاچه در جنوب شرق شیب منفی ایجاد و آب آن در عرصه پخش می‌شد، درحالی‌که ٤٥‌درصد آب دریاچه از این محل تأمین می‌شود که از جیره دریاچه خارج شده بود. به گفته او، تفاهمنامه‌ای با دانشگاه خننگن هلند که دانشگاه اول کشاورزی در دنیا به حساب می‌‌آید، منعقد شده تا میزان راهکارهای کاهش مصرف آب کشاورزی،‌ بهبود معیشت کشاورزان و افزایش بهره‌وری ارایه شود. از سوی دیگر، با سفیر ژاپن هم تفاهمنامه‌ای به امضا رسیده که براساس آن دولت ژاپن ٣‌میلیون و ٦٨٠‌هزار دلار برای احیای دریاچه ارومیه منابع اختصاص می‌دهد که معادل همین رقم را دولت اختصاص خواهد داد. اینطور که تجریشی خبر داد، فاز دوم احیای دریاچه ارومیه از مهرماه امسال آغاز می شود.

سهم ٩٠‌درصدی کشاورزی در مصرف آب

مجری ستاد احیای دریاچه، مشکل اصلی را استفاده نامعقول از منابع تجدیدپذیر دانست و گفت: «همه جای دنیا از ٢٠‌درصد آب تجدیدپذیر دریاچه‌ها استفاده می‌شود و مشکلی پیش نمی‌آید، اما در کشور ما از میزان ٨‌میلیارد متر مکعب آب تجدیدپذیر دریاچه ارومیه، ٤,٧‌میلیارد متر مکعب مصرف می‌شود که از این رقم ٤.٢ متر مکعب آن در بخش کشاورزی است.» به گفته کلانتری بخش کشاورزی مصرف‌کننده حدود ۹۰‌درصد آب است و ایران در بین کشورهای جهان تنها کشوری است که مصرف آب بالاتر از ۵۰‌درصد منابع تجدیدپذیر دارد. این درحالی است که وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و نیرو سهم بخش کشاورزی را ۶۰‌درصد و ۹۰‌درصد اعلام می‌کنند. براساس گزارشی که دبیرکل خانه کشاورز اعلام کرد، در استان‌های خراسان ۱۴۰ درصد، کرمان ۱۱۰‌درصد و فارس ۱۰۲‌درصد آب تجدیدپذیر استفاده می‌شود و «این نشان می‌دهد که هیچ توجهی به مصرف آب در کشور نمی‌شود.» او شاه‌بیت اقدامات این ستاد را کاهش ٤٠‌درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی، صنعت و شرب عنوان کرد و گفت: «طی یک برنامه ٥ ساله باید بتوانیم این امر را محقق کنیم و اکنون کار ما سخت‌تر شده است، چرا که توجیه این مسأله که به کشاورز بگوییم، اکنون ٤٥‌درصد بیشتر از نیاز گیاه آب مصرف می‌کند، کار آسانی نیست و در همین راستا در نظر داریم آب را از طریق لوله و تاسیساتی که کمتر تلفات دارد به بخش کشاورزی اطراف دریاچه ارومیه برسانیم.»

دریاچه وان به ارومیه می‌رسد

در بین مطالعات تازه برای احیای دریاچه ارومیه، انتقال آب دریاچه وان ترکیه، یکی از برنامه هایی است که بررسی می شود. کلانتری درباره جزییات این موضوع گفت:«دریاچه وان در این سال‌ها به مشکل زیادی آب گرفتار شده، چنان که بالا آمدن آب در کف دریاچه شرایط بی هوازی ایجاد کرده و به دنبال این مسأله، زندگی آبزیان وان در خطر است.» به گفته او، به همین خاطر، ترک ها نیز به انتقال آب دریاچه وان تمایل دارند و بخشی از مطالعات این طرح انجام شده و در حال تکمیل است.«مطالعات این پروژه در دانشگاه های مراغه، تربیت مدرس و ارومیه صورت گرفته و نتایج آن به سوییس فرستاده شده است.» اینطور که دبیر ستاد احیا توضیح داد، شوری آب دریاچه وان، از ارومیه کمتر است و همین شرایط، انتقال آب را ممکن می کند.«PH آب دریاچه وان ٩,٢ و PH آب ارومیه، ٧.٤ است؛ یعنی ترکیب این دو آب از لحاظ شیمیایی مشکلی ایجاد نمی کند. ضمن اینکه با انتقال این آب در مسیر می توان برق تولید کرد و درصورت موافقت ما هزینه انتقال را خواهیم پرداخت.« بر اساس گفته های اعضای ستاد احیای دریاچه ارومیه، اکنون مطالعات بیولوژیکی انتقال آب وان به ارومیه درحال انجام است و اگر نتیجه مثبت باشد و مذاکرات با ترکیه آغاز می شود.