ورود مکانیزاسیون مدیریت‌نشده به کشاورزی، پرخطر است

سعیده فتحی

با یک درصد افزایش در کل نیروی کارگری شاغل در مزرعه به میزان 25 درصد از تولید نهایی کاسته خواهد شد. در نتیجه کشاورزی مکانیزه، تولید محصولات را کم‌هزینه و سودآور کرده و در نتیجه اشتغال و رفاه اجتماعی کشاوزان را افزایش داده است. از این رو برعکس تصورات مردم، زمین مزرعه هرچه خلوت‌تر باشد و آگاهانه و طبق برنامه، ادوات کشاورزی جایگزین نیروی کارگر شود، بهره‌وری افزایش می‌یابد.

دکتر "حماد ذرعی‌فروش"، عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان و کارشناس گروه مکانیزاسیون در گفت‌وگو با خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا)، ورود مکانیزاسیون مدیریت‌نشده به کشاورزی را پرخطر دانست.

به گفته وی، نگاهی کلی به پیشرفت‌های انجام‌شده در زمینه کشاورزی نشان داد که "تزریق صنایع و کودهای شیمیایی به کشتزارها، که تحت عنوان "گذر از کشاورزی سنتی به کشاورزی مدرن" تلقی می‌شد، در حقیقت "گذر از باثباتی به سوی بی‌ثباتی" بوده است. انسان‌ها متوجه شدند که تزریق بیش از اندازه سموم و کودهای شیمیایی در مزارع، ساختار فیزیکی و طبیعی زمین و سلامت محصولات را به خطر می‌اندازد. همچنین مشخص شد که با تزریق گسترده مکانیزاسیون به عرصه کشاورزی، جمعیت کشاورزی با کاهش قابل توجهی روبه‌رو شده است. حتی در کشوری مانند ایالات متحده آمریکا که از برجسته‌ترین کشورهای جهان در زمینه کشاورزی است، آغاز توسعه مکانیزاسیون پیامدهای ناگواری را برای کارگران در مزارع به بار آورد. این تحولات به‌خوبی در کتاب "خوشه‌های خشم" نوشته جان اشتاینبک نویسنده امریکایی به رشته تحریر درآمده است."

از نظر زرعی‌فروش این پیامدها می‌تواند مقطعی باشد و در ادامه به زمان‌بر بودن توسعه مکانیزاسیون اشاره کرد و گفت: "اساساً هر نوع توسعه‌ای در هر موقعیت مکانی و زمانی، با خود تغییراتی را به همراه دارد که اگر مدیریت‌شده نباشد، با نتایج نامطلوبی همراه خواهد بود. باید توجه داشت که بسیاری از اهداف در یک مسیر تحولات در نهایت منجر به توسعه در بلندمدت محقق می‌شوند. به همین علت است که مشاهده می‌شود در کنار اثرات نامطلوب یادشده ناشی از ورود مکانیزاسیون به عرصه کشاورزی که عمدتاً مقطعی بوده، توسعه مکانیزاسیون کشاورزی در بلندمدت منجر به تحول قابل توجهی در فعالیت‌ها و روش‌های فراوری محصولات کشاورزی شده است."

افزایش فرصت‌های شغلی با توسعه مکانیزاسون

عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان و کارشناس گروه مکانیزاسیون در پاسخ به اینکه اصلاً مکانیزاسیون قدمی به سوی اشتغال برداشته است یا نه؟ گفت: "اگر در گذشته فرایند برداشت محصولات کشاورزی توسط کشاورزان و کارگران مزارع به‌صورت دستی انجام می‌شد، اکنون ماشین‌های متنوع کشاورزی این عملیات طاقت‌فرسا را انجام می‌دهند. ربات‌هایی که در باغ‌های میوه به‌صورت خودکار عملیات برداشت محصول را انجام می‌دهند، فناوری نرخ متغیر در پخش سم و کود در مزرعه، سامانه‌های کنترل مبتنی بر بینایی ماشینی برای هدایت خودکار کمباین‌ها در مزارع و... جملگی مثال‌هایی از این دست هستند که موجبات راحتی کارگران و کشاورزان را فراهم آورده‌اند. هرچند که این افزایش را حتی در برخی از موارد منجر به کاهش نیاز به نیروی کار در مزارع شده، اما توسعه صنعتی اگر به‌صورت مدیریت شده انجام شود، در بخش‌های دیگر مجدداً این نقیصه را برطرف می‌کند. در یک بخش کارخانه‌های مختلف فراوری مواد غذایی مانند تولید و بسته‌بندی غلات و حبوبات، پرورش و بسته‌بندی مرغ و ماهی، عرضه محصولات کشاورزی به‌صورت دسته‌بندی شده و درجه‌بندی شده و بسیاری از فعالیت‌های تولیدی کشاورزی دیگر، فرصت‌های شغلی هستند که به‌واسطه توسعه صنعت در بخش کشاورزی ایجاد شده‌اند. این فرصت‌ها تا پیش از توسعه مکانیزاسیون تا به این حد وجود نداشتند، اما اکنون بسترهای اشتغال مناسب و پایداری را برای کارگران فراهم آورده‌اند."

عدم پیشگیری از بحران بیکاری کشاورزان قبل از وقوع

از نظر زرعی‌فروش، "اگر با طراحی و ساخت یک دستگاه کمباین غلات، نیاز به نیروی کارگری در مزارع غلات برای درو کردن محصول کاهش یافت، نباید این نگاه وجود داشته باشد که کشاورز بیکار شده حتماً باید در همان حوزه‌ای که بیکار شده، دنبال کار جدیدی باشد. بلکه باید برای این کارگر که تأمین‌کننده نیاز یک خانوار است، به فکر تأمین یک فرصت شغلی دیگر بود."

وی خاطرنشان کرد: "اصولاً یکی از ویژگی‌های ممتاز مدیریتی، بسترسازی مناسب برای پیشگیری یا مواجهه با بحران قبل از وقوع بحران است. یک مدیر در بخش کشاورزی، قبل از تزریق تجهیزات مکانیزه به بخش کشاورزی، باید با توجه به ظرفیت عملکردی ماشین‌هایی که قرار است وارد کند و برآورد جمعیت کشاورزی که قبلاً در آن بخش فعال بوده و با ورود ماشین ممکن است کار خود را از دست دهد، نسبت به تأمین فرصت شغلی جایگزین برای کشاورزان شاغل در آن بخش در یک بازه زمانی حساب شده اقدام لازم را انجام دهد. اگر در کشور ما مشاهده می‌شود که با توسعه مکانیزاسیون میزان اشتغال کشاورزان در حال کاهش است، دلایل مختلفی در این باره وجود دارد که ازجمله آنها می‌توان به نقص در نظام مدیریتی و ترویجی در بخش کشاورزی، تصمیمات مدیریتی بعضاً کارشناسی نشده و آماتورگونه، عدم آگاه‌سازی کشاورزان نسبت به علوم نوین و توانمندسازی آنها برای ورود به عرصه‌های جدید و متنوع کشاورزی و فقدان بسترهای مورد نیاز برای پیاده‌سازی و توسعه فناوری‌های نوین اشاره کرد."

لازم به ذکر است، از دستاوردهای علمی حماد ذرعی‌فروش ثبت سه اختراع مستخرج از پایان‌نامه کارشناسی ارشد با تأیید سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران و ثبت یک اختراع مستخرج از رساله دکتری است./