پالنگان؛ روستایی پلکانی با قدمتی هزار ساله

پالنگان یکی از روستاهای دهستان ژاورود از توابع شهرستان کامیاران در استان کردستان است. این روستا در ۴۷ کیلومتری شمال غرب کامیاران و در دره تنگی‌ور قرار دارد. این روستا در دامنه کوه و در دو طرف دره قرار گرفته و خانه‌های آن با سنگ و عموماً به حالت پلکانی ساخته شده است و پشت‌بام منزل پایین حیاط منزل بالا محسوب می‌شود. خانه‌های اینجا به‌طور کلی با مصالح بومی به‌ویژه سنگ بنا نهاده شده است. رسمی است که از کهن تا به امروز نسل در نسل دانش آن منتقل شده است. تمام خانه‌های این روستا به طریق سنگ‌چین ساخته شده‌اند.

برای وجه تسمیه نامش دو معنی قائل‌اند. نخست پالنگان در ابتدا پلنگان بوده به معنی زیستگاه پلنگ و دیگر آن‌که پال در زبان کردی و محلی به معنی تکیه دادن است.

پالنگان تاریخی طولانی دارد، چندین بار ویران شده و دیگر بار از نو سنگ بر سنگ نهاده شده است. در حال حاضر این روستا در یک یا ۲ کیلومتری پلنگان قدیم ساخته شده است و حدود ۵۰۰ سال عمر دارد.

این ناحیه از مراکز مهم استان کردستان در دوره سلجوقی به بعد بوده است و قلعه پالنگان که مجاور روستا و در بالای کوه قرار دارد، بیانگر این مطلب است. با توجه به بقایای مساجد، منازل قدیمی و زیبای این روستا به نظر می‌رسد که شالوده اصلی روستا به دوره سامانی بازمی‌گردد. روستا گورستانی قدیمی با چند سنگ قبر با خط کوفی مربوط به سدهٔ ششم و هفتم دارد، اما از همه مهم‌تر بافت معماری پلکانی روستا است که ارزش فراوانی دارد.

این روستا علاوه بر داشتن معماری زیبا، دارای چشمه‌ها، آبشارها و طبیعتی سرشار از زیبایی منحصربه‌فرد در استان کردستان است. پالنگان در کنار رودخانه تنگی ور قرار گرفته که از میان آبادی می‌گذرد آن را به دو قسمت تقسیم کرده است.

روستای پالنگان افزون بر ۲۰ چشمه جوشان در دره تنگی‌ور دارد که آب زلال و خنک خود را به رودخانه تنگی ور می‌ریزند و آبشارهای حاصل از ریزش آب این چشمه‌ها بسیار دیدنی است.

رودخانه تنگی ور که از میان آبادی می‌گذرد، بخش اعظم آب خود را از این چشمه‌ها که در فاصله ۷۰۰ تا ۸۰۰ متری جنوب شرقی آبادی قرار دارند تأمین می‌کند و از همین رو آب رودخانه بسیار گوارا و خوش طعم است. به‌واسطه خصوصیات آب رودخانه تنگی‌ور و این چشمه‌ها، بزرگ‌ترین مجتمع‌های پرورش ماهی در کنار این روستا ساخته شده است که بیشتر گردشگران به علت تازگی و نوع ماهی‌ها و همچنین قیمت مناسب آن برای غذا و همچنین دستاورد سفر به پالنگان، اقدام به طبخ ماهی در محل می‌کنند و اهالی این روستا بخشی از نیازهای خود را از این رودخانه تأمین می‌کنند.

روستای پالنگان بسیار سرسبز است و آب‌وهوای بسیار مطلوب و دل‌انگیزی در فصل‌های بهار، پاییز و زمستان دارد و از این لحاظ از دیدنی‌ترین نقاط استان کردستان به شمار می‌رود.

مردمان روستای پالنگان مذهب سنی دارند و به لهجه اورامی صحبت می‌کنند. با اینکه پالنگان در یک منطقه کوهستانی قرار دارد، اما به دلیل آسفالت بودن مسیر، در تمام طول سال امکان بازدید از این روستا وجود دارد.

عمده محصولات تولیدی مردم این روستا، گندم، جو و انواع مواد لبنی است. گیوه‌بافی، جاجیم‌بافی و موج بافی از مهم‌ترین صنایع‌دستی پالنگان محسوب می‌شود. همچنین کشک محلی، گیوه، روغن و عسل طبیعی جزو سوغات پرطرفدار پالنگانی هاست. از میان این‌ها عسل طبیعی روستا جایگاه ویژه‌ای دارد. در چند سال اخیر بخش غربی روستا که به روستای تفین منتهی می‌شود به باغستان‌هایی تبدیل شده که سرسبزی روستا را دو چندان کرده است و میوه‌هایی از جمله انار، توت‌فرنگی، هلو، زردآلو و انجیر از تولیدات این باغستان‌ها هستند. تابستان گرم و بهار معتدل پالنگان باعث شده که کوچ بهاری عشایر به ارتفاعات این روستا که با اجرای بسیاری از مراسم سنتی عشایر کرد مانند اجرای موسیقی گریان، چپله و سیاچمانه همراه است گردشگران زیادی را به این روستا جذب کند. گرچه این روستا را برای مسافرت در چهار فصل مناسب می‌دانند، اما زمستانش سخت برفی است. با وجود این گردشگران حرفه‌ای و دوستداران طبیعت زمستانش را به دیگران توصیه می‌کنند.

اسب‌سواری، گرزبازی، غل غلان، بارباران، کوشه کوشه و چاک چاک از بازی‌های محلی پالنگان است که در ایام غیر کاری مانند پاییز و زمستان در اکثر کوچه‌ها و چشم اندازهای روستا برگزار می‌شود. پالنگان یکی از ۷ روستای هدف در گردشگری استان کردستان است که پس از انجام مطالعات کارشناسی بدون هیچ تغییری در بافت خود به روستای گردشگری تبدیل شده است.

در فاصله ۸۰۰ متری جنوب شرقی روستای پالنگان در دره تنگیور و در محل چشمه‌های پرآب، قلعه‌ای به نام قلعه پالنگان قرار دارد که آثار و بقایای اتاق‌ها، آتشکده‌ها و پل‌های قدیمی آن نمایان است.

تاریخچه قلعه پالنگان

قدمت این قلعه با توجه به آثاری که تاکنون به دست آمده است مربوط است به دوران مادها و قبل از آن- قلعه پالنگان در دوران نوسنگی ساخته شده است و در زمان حکومت مادها به استحکام آن افزوده شده است. به‌خصوص در زمان حکمرانی «هووخشتر» علاوه بر قلعه پالنگان هفت قلعه مهم دیگر زیر مجموعه این قلعه مهم و استراتژیک بوده است تا قبل از حکومت مادها حکومت‌های دیگری در دشت‌های کامیاران و هورامانات به‌صورت پراکنده حکمرانی کرده اند- قبل از آنکه «دیاکو» توسط شورای مادها به‌عنوان حاکم انتخاب شود هر ساله «آشوریان» به این مناطق هجوم می‌آوردند و هر چه سر راه آن‌ها بود از بین می‌بردند و تخریب می‌کردند و هر چیز قیمتی و با ارزش را به‌عنوان غنیمت با خود می‌بردند. با تشکیل حکومت مادها و قدرت گرفتن آن‌ها و تشکیل حکومتی متمرکز و قوی به قلعه‌ها رونق بسیاری داده شد و آن‌ها را مستحکم‌تر و اصولی‌تر بنیان نهادند. یکی از این قلعه‌های استراتژیک و مهم قلعه پالنگان بود که طبق اسناد به دست آمده بیشترین حملات مادها به سلسله آشوریان برای به دست گرفتن قلعه‌های مهم آشوریان در «بابل»، «آشور» و «نینوا» از همین قلعه قلعه پالنگان ساماندهی می‌شد. سند تاریخی دیگری دربارهٔ این قلعه پالنگان مربوط می‌شود به دوران حمله اسکندر به ایران و طبق همین اسناد اسکندر و لشکریانش در دو مکان زمین‌گیر شدند و با مقاومت‌های سرسختانه مواجه شدند. یکی از این مکان‌ها در نزدیکی شهر «هه ولیر» و دیگری نیز در دشت «تنگی بر» که زیر مجموعه قلعه پالنگان بود. چنانچه هم‌اکنون نیز اهالی روستای تنگی برو یوزیدر این دشت را با نام دشت اسکندر می‌شناسند.

قبل از بیان مطلبی پیرامون تاریخچه قلعه پالنگان بعد از اسلام باید این نکته یادآوری شود که با روی کار آمدن کوروش کبیر یهودیان بسیاری به این قلعه کوچانده شدند و سالیان زیادی در این قلعه ماندند و زندگی کردند. چنانچه هم‌اکنون در نزدیکی باغ شیخ عمرپالنگان آثاری از قبرستان‌های یهودی‌ها به جا مانده است و اهالی محلی این قسمت از قلعه را به نام «مه حه لی مووسایا» به معنی محله یهودی‌ها می‌شناسند.

بعد از اسلام قلعه «قلعه پالنگان» نیز از این حملات اعراب در امان نماند. حدود سه ماه این قلعه به محاصره مسلمانان در آمد و بعد از سه ماه قلعه را تصرف شد، اما مسلمانان به زور ساکنان قلعه را مجبور به پذیرش اسلام نکردند، چون تا قرن‌ها بعد ساکنان بر آیین قدیمی خود، همان آیین «یاری الحق»، شاخه‌ای از آیین زرتشت، ماندند. حاکمان گورانی که قبل از اردلانی‌ها در این منطقه حکمرانی می‌کردند همین آیین را داشتند، اما با تغییر مذهب در دوران صفوی‌ها و قبول کردن مذهب صفوی‌ها «شیعه اثنا عشری» از جانب حاکمان اردلان، ساکنین این قلعه به زور به مناطق دیگری کوچ داده شدند. «عبد الصمد توداری» در کتاب نورالانوار می‌گوید پالنگان در قدیم پایتخت یکی از خان‌های مغول بوده است و شهری آباد و پررونق بوده است.

بی‌شک به دلیل موقعیت استراتژیکی این قلعه، در قرن‌های پیش، یکی از قلعه‌های مهم و غیرقابل دسترس بوده است.

در سال ۱۰۴۲ با توافقی که ما بین دولت عثمانی و حکومت مرکزی ایران صورت گرفت و تصمیم بر آن شد که تمام قلعه‌های که در مرز دو کشور آباد و پررونق بودند، برای جلوگیری از شورش و اعلام جدایی نابود شوند. در این راستا در کردستانات تمام قلعه‌های مهم با خاک یکسان شدند، من جمله قلعه پالنگان، زلم، مریوان، شاره زور و ... از آن پس تاکنون شهر پالنگان از رونق افتاده و تنها به‌صورت یک روستای بزرگ باقی مانده است.

زهرا صالح نژاد

منبع : کجارو