همه فرصت و چالش‌های طرح توسعه کشت گلخانه‌ای در کشور/ اگر بگوییم آب نداریم، منطقی‌تر است تا درباره کمبود فضا صحبت کنیم

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) - سپیده قاسمی:

طرح توسعه کشت گلخانه‌ای با هدف صرفه‌جویی در مصرف آب، تولید محصولات با کیفیت، سالم و یک‌دست در دستور کار وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفته است. با اجرای این طرح سطح زیر کشت گلخانه‌ای کشور از 10 هزار هکتار موجود به 58 هزار هکتار، تا افق 1404 افزایش خواهد یافت. هرچند با توجه بحران کمبود آب در کشور و مزایای محصولات گلخانه‌ای تغییر روش کشت با اجرای طرح توسعه کشت گلخانه‌ای موافقان زیادی را با خود همراه کرده است، اما این طرح با مخالفت برخی از فعالان و کارشناسان کشاورزی ازجمله عیسی کلانتری، دبیرکل خانه کشاورز و وزیر کشاورزی سابق روبه‌رو بوده است، وی بیست‌ویکم ماه جاری (آبان) در گردهمایی "نقش سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی در اجرای سیاست‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه"، طرح توسعه گلخانه را نه فرصت، بلکه تهدیدی برای زمین‌های کشاورزی کنونی دانسته و مدعی شد: طرح احداث 50 هزار هکتار گلخانه در کشور غیرکارشناسانه است، زیرا از طرفی کشور برای احداث این تعداد گلخانه فضایی ندارد و از طرفی با تولید 20 میلیون تن محصول از این گلخانه‌ها، بازاری برای عرضه وجود نخواهد داشت.

این موضوع را با عنایت‌الله بیابانی، قائم‌مقام دبیرکل خانه کشاورز، در میان گذاشته و در گفت‌وگویی که می‌خوانید نظر وی را درباره فرصت و چالش‌های که طرح توسعه کشت گلخانه‌ای در کشور ایجاد می‌کند، جویا شدیم.

*******

تغییر روش کشت در کشور با توجه به تغییر اقلیم و بحران خشکسالی ضرورتی انکارناپذیر است و باید هرچه زودتر در این باره اقدامات لازم صورت گیرد. یکی از طرح‌هایی که در دستور کار وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفته است "طرح توسعه گشت گلخانه‌ای" است. در شرایط کنونی شما چقدر این طرح را مناسب می‌دانید؟

سالیان بسیاری است که جهان درگیر تغییر اقلیم است، بسیاری از کشورها خیلی زودتر از ما این تغییرات را درک کردند و قدم‌های خود را به سوی تغییر شیوه کشاورزی متناسب با شرایط برداشته‌اند. خشکسالی فزآینده در ایران از چالش‌های جدی پیش روی نظام حکومتی است، زیرا کمبود یا نبود آب با تأثیر بر صنعت کشاورزی و کاهش امنیت غذایی تمدن و فرهنگ ما را تحت تأثیر قرار می‌دهد. یکی از نکات بسیار ارزشمندی که می‌تواند این کم‌توجهی گذشته را جبران کند، استفاده از تجربیات جهان است، زیرا راهی که آنها رفته‌اند را ما می‌توانیم با کمترین هزینه طی کنیم. کشت گلخانه‌ای ازجمله این تجربیات بوده که در بسیاری از کشورها در حال اجرا است.

از مزایا و فرصت‌هایی که طرح توسعه کشت گلخانه‌ای در اختیار کشور قرار می‌دهد، بگویید؟

کشت گلخانه‌ای علاوه بر کاهش مصرف آب که از مسائل مهم کشور است، باعث افزایش تولید در واحد سطح (10 برابر فضای آزاد) می‌شود و امکان تولید بیش از یک محصول در سال، استفاده از اراضی غیرقابل کشت با سیستم‌های نوین مانند هیدروپونیک و عدم وابستگی تولید به شرایط محیطی را فراهم می‌سازد، همچنین افزایش کیفیت محصول تولیدی با کنترل دقیق و بهتر آفات و بیماری‌ها و کاهش مصرف سموم، تنظیم برنامه کشت مطابق با نیاز بازار و افزایش صادرات از مزایای کشت گلخانه‌ای است. تداوم کار و تولید محصول در تمام فصل‌های سال با توجه با امکان کنترل عوامل محیطی و تنظیم شرایط مورد نیاز گیاه، ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب برای جوانان و کارآموختگان کشاورزی و در نهایت و حفظ محیط زیست، از فرصت‌هایی است که کشت گلخانه‌ای در اختیار ما قرار می‌دهد.

آیا می‌توان تمام این مزایا را به سراسر کشور تعمیم داد و این طرح را مناسب برای تمام کشور دانست؟

درصد این مزایا برای سراسر کشور یکسان نیست، ایران از 17 اقلیم موجود در جهان 11 اقلیم را در خود جای داده است و باید بر اساس اینکه طرح در چه منطقه‌ای و با چه شرایط اقلیمی اجرا می‌شود، تنظیم شود. برای بهترین و مناسب‌ترین بهره‌وری، باید نوع گلخانه و تجهیزات آن و محصولات قابل کشت بعد از کارشناسی تعیین شود. به‌طور مثال در استان‌های گرم‌تر می‌توان از انرژی خورشید به‌عنوان منبع تأمین انرژی استفاده کرد و هزینه انرژی را پایین آورد و این امر را باید مزیتی برای مناطق گرمسیر در اجرای طرح در این مناطق در نظر گرفت.

از فرصت‌هایی که اجرای طرح توسعه کشت گلخانه‌ای در اختیار کشور می‌گذارد، گفتید؛ اما از چالش‌های این طرح هم بگویید، چه باید کرد که این فرصت به تهدید و دردسر تبدیل نشود؟

- یکی از بزرگ‌ترین تهدیداتی که ممکن است اتفاق بیفتد "هدرروی سرمایه‌گذاری و زمان" با ساخت گلخانه‌های غیراستاندارد است. با ساخت گلخانه‌ای که شرایط استاندار جهانی را نداشته باشد، نمی‌توان به بهبود بهره‌وری و دستیابی به اهداف مورد نظر امید داشت و به کشاورزی پایدار دست یافت. در حال حاضر به‌دلیل عدم آگاهی کافی، سرمایه‌گذاران فکر می‌کنند که گلخانه به معنی ساخت سازه‌ای پلاستیکی است که فقط کشت در داخل آن انجام می‌شود. هرچند این شکل از گلخانه هم تا حدی ارزش افزوده به همراه دارد، اما می‌تواند تا حد زیادی باعث هدرروی سرمایه و زمانی شود که در شرایط ادامه بحران کمی آبی در ایران حیاتی است.

- "ضعف تحقیقاتی" نیز از دیگر تهدیدات بزرگ طرح‌های ملی است، وقتی مدیریت کلان در بخش تولید تعریف می‌شود باید بخش تحقیقاتی با آن همراه باشد و از قبل تولید تا بازار حضور داشته باشد. بدون بخش تحقیقات، بدون‌شک اشتباهات زیادی در اجرای یک طرح رخ خواهد داد، به‌طور مثال در سال‌های گذشته طرح تولید موز در گلخانه با هدف جذب سرمایه‌گذاری و اشتغال‌زایی در استان مازندران اجرا شد. با توجه به اینکه این طرح پشتوانه تحقیقاتی کافی نداشت، نتیجه شکل‌گیری بیکاران بدهکاری شدند که یا خانه‌نشین شدند یا راهی زندان، زیرا در این طرح به چگونگی تأمین انرژی توجه نشده بود و هزینه تمام‌شده بالا رفت و امکان رقابت کاهش یافت. در طرح مشابه دیگری، برای ساخت شهرک‌های گلخانه‌ای تولید قارچ، نیز همین اتفاق افتاد و اکنون بیشتر واحدهای این شهرک‌ها خالی و متروک هستند. دلیل این اتفاقات ضعف بخش تحقیقاتی در راهنمایی طرح بود این بخش تحقیقاتی است که تعیین می‌کند چه محصولی، سازه و تجهیزاتی متناسب یک منطقه است.

- تهدید دیگری که درباره اجرای طرح‌ها وجود دارد "عدم نظارت کافی یا نظارت غیرکارشناسانه" بر طرح است. نظارت و کنترل یکی از ارکان مدیریت به‌شمار می‌آید؛ در اجرای یک طرح باید شیوه‌ها، امکانات و عملیات گوناگون تشکیلات زیر پوشش نظارتی قرار گیرد تا حرکت دستگاه‌ها به انحراف و امکانات موجود به هرز نرود. مدیریت نظارت باید به‌گونه‌ای باشد که کلیه فعالیت‌ها با برنامه و اهداف تعیین‌شده سنجیده شوند و در صورت تطابق شیوه‌ها و مقدار و نوع فعالیت‌ها با برنامه، سلامت دستگاه مربوطه با شفافیت اعلان و در صورت عدم تطابق عملیات واحدها و افراد با اهداف و برنامه با هدایت‌های مناسب انحراف را اصلاح و خسارت‌ها را جبران شود.

- "ترویج و آموزش کشاورزی" خدمت مهمی است که از طریق آموزش به کشاورزان کمک می‌کند تا روش‌ها و فنون کشاورزی خود را اصلاح، بهره‌وری و درآمد و همین‌طور سطح زندگی خود را بهبود ببخشند. اجرای یک طرح بدون توجه به آموزش‌های لازم در نهایت نتیجه لازم را حاصل نخواهد کرد، زیرا این کشاورزان و سرمایه‌گذاران هستند که باید اصول درست را برای حصول نتیجه مطلوب به‌کار ببندند.

- چالش دیگری که پیش روی اجرای طرح توسعه گلخانه‌ها قرار دارد، "بازارسازی و بازاریابی" محصولاتی است که آماده عرضه می‌شوند. همسایگی ایران با کشورهای CIS و شرایط اقتصادی، سیاسی و جعفرافی آنها، این فرصت را به ما می‌دهد که با بازاریابی مناسب، تولیدات خود را به‌راحتی و با ارزش افزوده مناسب عرضه کنیم. در این باره لازم است وزارت امور خارجه حضور فعال‌تر داشته باشد و با ترمیم روابط سیاسی با برخی از همسایگان حضور ما را در بازارهای منطقه پررنگ‌تر و باثبات‌تر کند.

از نظر شما سیاست‌های خارجی ما در گذشته تا چه اندازه باعث از دست رفتن فرصت‌های بازارهای صنایع کشاورزی و غذایی شده و روابط ما در منطقه اقتصاد کشاورزی را تحت تأثیر قرار داده است؟

نمی‌توان مسئله را این‌گونه تعبیر کرد، زیرا ما در منطقه با بسیاری از کشورها روابط سیاسی خوبی داریم، اما آنها برای محصولات کشاورزی ایران تعرفه 20 درصد تعیین کرده‌اند. این تعرفه یعنی خارج کردن محصولات ایرانی از بازار منطقه، حل این موضوع با وزارت امور خارجه است. حقیقت این است که بخش عظیمی از روابط اقتصادی در وزارت امور خارجه صورت می‌گیرد.

- "عدم توسعه صنایع جانبی" همراه با توسعه گلخانه از دیگر تهدیدهای اقتصادی این طرح خواهد بود. نمی‌توان انتظار داشت صنعت تولیدی بدون صنایع جانبی جایی در بازار جهانی برای خود پیدا کند. باید واقعیت‌های امروز حاکم بر سلیقه بازارهای مصرف جهانی را بپذیریم، امروز دیگر نمی‌توان بدون صنایع جانبی مانند سورت، بسته‌بندی و صنایع تبدیلی و توجه به نکات بسیار ظریف آن و همچنین تولید مطابق با استاندارد جهانی را نادیده گرفت.

- از بزرگ‌ترین تهدیداتی که کمتر به آن توجه می‌شود "بومی‌سازی غلط" است. به این معنی که با اصرار بر بومی کردن دانش و تکنولوژی، کیفیت‌سازی در کنار بومی‌سازی فراموش شده است. اصرار بر بومی‌سازی غلط تنها باعث هدرروی سرمایه و زمان ما خواهد شد. در این صورت بهتر است که از تکنولوژی برتر دنیا که تجربه هم شده است استفاده کنیم تا امکان نزدیک شدن تولیدات ما به جهان و جبران عقب‌ماندگی‌مان فراهم شود.

معنی حرف شما روی آوردن به واردات است. آیا واردات را تهدید نمی‌دانید؟

در این شرایط و برای رسیدن به نتیجه مطلوب، من واردات راتهدید نمی‌دانم، زیرا ما هنوز از واریته‌ای در بذر و نهال‌ها استفاده می‌کنیم که حداقل 10 سال از محصولات مشابه تجاری خود عقب هستند. ایران در گذشته در 11 محصول باغی رتبه 1 تا 5 جهانی را داشت، اما اکنون جایگاه خود را در بیشتر این محصولات از دست داده است. این اتفاقات نشانه نامرغوبیت مدیریت در اجرای سیاست‌های کشاورزی و تفکر سنتی است که همراه با زمان پیش نرفته است گاهی واقعاً لازم است که ما در برخی محصولات واردات داشته باشیم البته در کنار آن باید به پتانسیل‌های موجود در کشور نیز توجه شود ایران در برخی از محصولات همچنان دارای مزیت است، اما باید با در نظر گرفتن این موضوع به سمت تولید محصولاتی برویم که قابل رقابت باشند و راه رسیدن به بازار جهانی را برای ما کوتاه کند.

چند روز پیش در گردهمایی نقش سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی در اجرای سیاست‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه، آقای کلانتری، دبیرکل خانه کشاورز، احداث 50 هزار هکتار در کشور را غیرکارشناسی دانست و کمبود فضا برای احداث برای این سطح از گلخانه و نبود بازار برای محصولات آن را دلیل مخالفت خود اعلام کرد. به‌نظر شما آیا دلایل ذکرشده برای مخالفت با طرح توسعه کشت گلخانه‌ای با توجه به تمام مزایایی که شما ذکر کردید، قانع کننده است؟

من موافق چنین نظری نیستم. اگر بگوییم آب نداریم منطقی‌تر است تا درباره کمبود فضا صحبت کنیم، زیرا همان‌طور که گفتم کشت گلخانه‌ای کنترل شده است و می‌توان در خاک‌های نامرغوب نیز تولید داشت. پس این حرف اصلاً مورد پذیرش نیست. البته شاید منظور دکتر کلانتری این بوده که توسعه زمین‌های کشاورزی با شکل کنونی غلط است و توسعه مازاد بر این اشتباه خواهد بود، زیرا زمین‌های باقی مانده کشاورزی را نیز تبدیل به شوره‌زار خواهد کرد.

برخی نیز معتقدند بهتر است این منابع عظیم مالی در پروژه‌های پربازده‌تر استفاده شود و توسعه کشاورزی را مزیت نمی‌دانند. نظر شما در این باره چیست؟

متأسفانه ما در روزهایی به‌سر می‌بریم که در جامعه ما یا کارشناسی‌ها پراکنده هستند یا افرادی به خود اجازه ورود به مسائل تخصصی می‌دهند که از دانش کافی برخوردار نیستند، این اشکال بزرگ جامعه امروز ما شده است. اساساً نمی‌توان با اتکا بر دارایی‌های دیگر، کشاورزی را نادیده گرفت و آن را از چرخه ملی خارج کرد؛ زیرا دوام زندگی مردم و استقلال کشور وابسته به کشاورزی و محصولات آن است. در سال‌های گذشته به‌دلیل بی‌توجهی یا حاکمیت مدیریت غلط در کشور منابع نفتی که باید در بخش کشاورزی سرمایه‌گذاری می‌شد بر باد رفت، اما اکنون ناچار به جبران این زمان ازدست‌رفته و بی‌توجهی هستیم و تغییر روش تولید در بخش کشاورزی با کشت گلخانه‌ای یکی از این راه‌ها به شرط توجه به نکات گفته شده است./