فرسایش خاک، شش برابر خاک‌زایی/ ایستگاه سنجش رسوب نداریم/ آمارهای اعلام‌شده برآوردی است

عضو هیأت‌مدیره انجمن آبخیزداری ایران میزان فرسایش خاک در ایران را شش برابر تشکیل خاک اعلام کرد و گفت: این روند برای امنیت غذایی کشور بسیار نگران‌کننده است.

محمود عرب‌خدری، رئیس گروه حفاظت آب و خاک پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و عضو هیأت‌مدیره انجمن آبخیزداری ایران امروز در گفت‌وگو با خبرنگار ایانا بیان کرد: برای اطلاع از مقدار هر پدیده‌ای نیازمند پایش مستمر آن پدیده هستیم. مثلاً اگر امروز می‌دانیم که میانگین بارندگی در ایران 234 میلیمتر در سال است به این دلیل است که بیش از یک‌هزار ایستگاه اندازه‌گیری باران در کشور وجود دارد.

وی ادامه داد: توزیع مناسب جغرافیایی این ایستگاه‌ها و جمع‌آوری 30 تا 40 ساله داده‌های هواشناسی، برآوردی از بارش‌ها در اختیار ما قرار می‌دهد.

عضو هیأت‌مدیره انجمن آبخیزداری گفت: متأسفانه برای فرسایش خاک چنین ایستگاه‌هایی نداریم. با وجود تمام تلاش ‎ های انجام شده برای ایجاد ایستگاه‌های آزمایشی و راه‌اندازی ایستگاه اندازه‌گیری دائمی فرسایش، تاکنون موفق نبوده‌ایم و ردیف بودجه‌ای در کشور برای این مهم در نظر گرفته نشده است.

به گفته وی پایش خاک و فرسایش آن یکی از نیازهای اصلی کشور است، اما به‌دلیل نبود ایستگاه‌های مناسب اعدادی که امروز در زمینه فرسایش اعلام می‌شود، برآوردی است.

یک میلیارد تن فرسایش آبی

رئیس گروه حفاظت آب و خاک درباره نحوه برآورد فرسایش خاک در ایران، عنوان کرد: ما در قالب طرح‌های پژوهشی یک تا دو سال برآوردهایی از فرسایش انجام دادیم. این یافته‌ها به همراه داده‌های مربوط به رسوب‌سنجی مخازن سدها که توسط وزارت نیرو انجام می‌شود و رسوب‌سنجی بندهای آبخیزداری که توسط مؤسسه ما در قالب طرح پژوهشی انجام شده است، در مجموع برآوردهایی از فرسایش در اختیار ما قرار می‌دهد.

وی اضافه کرد: وزارت نیرو از سنوات گذشته پایش آب و رسوب رودخانه‌ها را انجام داده و با آنالیز داده‌های آنها به برآورد مناسبی از وضعیت فرسایش آبی در ایران رسیدیم.

به گفته عرب‌خدری، میزان فرسایش آبی در ایران حدود یک میلیارد تن در سال است.

نیازمند 1000 ایستگاه سنجش رسوب هستیم

عضو هیأت‌مدیره انجمن آبخیزداری در پاسخ به پرسشی درباره تعداد ایستگاه‌های مورد نیاز برای سنجش فرسایش عنوان کرد: برای پاسخگویی به این پرسش باید پروژه‌هایی انجام شود که تعداد ایستگاه‌های مورد نیاز را بسنجد، اما بر اساس تجربه کشورهای خارجی به‌نظر می‌رسد که با توجه به وسعت ایران، حداقل یک‌هزار ایستگاه لازم داریم.

وی افزود: تعداد ایستگاه‌های سنجش فرسایش در آمریکا حدود هزار ایستگاه و در اسپانیا 500 ایستگاه بوده است.

عرب‌خدری با اشاره به اینکه درباره میزان اعتبارات مورد نیاز برای ایجاد ایستگاه‌ها نیز هنوز مطالعه‌ای انجام نشده است، تأکید کرد: ابتدا باید نیازها را احصا و سپس هزینه‌ها را برآورد کرد.

وی اضافه کرد: سازمان جنگل‌ها 13 حوضه زوجی برای اندازه‌گیری فرسایش درست کرده است و با صرفه‌جویی در بخشی از هزینه‌ها و اعتبارات خود، این ایستگاه‌ها را تجهیز کرده است.

رئیس گروه حفاظت آب و خاک ادامه داد: این سازمان سال‌هاست که تلاش می‌کند تا برای مدیریت این ایستگاه‌ها ردیف بودجه با عنوان پایش فرسایش خاک دریافت کند، اما موفق نشده است.

وی افزود: پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری نیز تعدادی ایستگاه‌های اندازه‌گیری و پایش در سراسر کشور به‌صورت پلات‌ها و کرت‌های فرسایش در قالب طرح‌های پژوهشی درست کرده بود و علاقه‌مند بودیم اندازه‌گیری در این ایستگاه‌ها را ادامه دهیم. حفظ این پلات‌ها بودجه زیادی هم نمی‌خواست، اما متأسفانه موفق نشدیم که ردیف بودجه‌ای داخل دستگاه خودمان برای این مهم در نظر بگیریم.

عرب‌خدری گفت: البته پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری به‌عنوان یک دستگاه تحقیقاتی نباید کار سنجش رسوب را انجام دهد و این مسئله جزء وظایف بخش اجرا است. ما فقط می‌توانیم تعداد ایستگاه‌های مورد نظر را برای بخش اجرا محاسبه کنیم.

وی ادامه داد: در سازمان هواشناسی نیز مسئله پایش وضعیت بارش‌ها و اندازه‌گیری دما توسط بخش اجرا انجام می‌شود و پژوهشکده هواشناسی فقط به تحلیل داده‌های بخش اجرا می‌پردازد.

رئیس گروه حفاظت آب و خاک تأکید کرد: لازم است قسمت پایش را به دستگاه اجرایی یعنی سازمان جنگل‌ها و مراتع واگذار کنیم تا پژوهشگران داده‌های آماری آنها را مورد پژوهش قرار دهند. زیرا اعتبارات پژوهشی در مقایسه با اعتبارات اجرایی بسیار محدود است. ضمن آنکه پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری توان اجرایی نیز نداشته و نباید وارد مقوله آماربرداری شود.

مقایسه فرسایش کشورها اقدامی نادرست

عضو هیأت‌مدیره انجمن آبخیزداری مقایسه میزان فرسایش در ایران با متوسط جهانی را اقدامی نادرست توصیف کرد.

وی افزود: ما باید دنبال این باشیم که آیا میزان فرسایش با خاکسازی در کشور جبران می‌شود یا خیر. اگر ما مقدار فرسایشمان کمتر از خاک‌سازی طبیعی باشد، مشکلی برای کشور ایجاد نمی‌شود؛ زیرا هرچه از بین می‌رود ساخته می‌شود.

عرب‌خدری ادامه داد: خاکسازی روندی طبیعی است. خاک از تجزیه سنگ‌ها به‌وجود می‌آید و سرعت آن بسیار کند است. در شرایطی که نرخ فرسایش از مقدار خاکسازی بیشتر باشد، به دلیل اهمیت خاک در تولید غذا با بحران تأمین مواد غذایی روبه‌رو می‌شویم.

وی گفت: در ایران یک تن در هکتار و در سال خاک‌سازی داریم، اما میزان فرسایش آبی و بادی حدود شش تن در هکتار و در سال است. اگرچه این عدد تقریبی است اما به ما هشدار می‌دهد که به فکر از بین رفتن خاک‌ها باشید.

رئیس گروه حفاظت آب و خاک ضعف خاک را عامل مؤثری در کاهش تولید مواد غذایی اعلام کرد.

به گفته وی، مواد آلی موجود در لایه سطحی خاک بسیار در جذب آب تأثیرگذار بوده و باعث می‌شود آب جاری به داخل زمین نفوذ کرده و به آب زیرسطحی تبدیل شود. پس از آن، این آب به سفره‌های زیرزمینی وارد خواهد شد.

عرب‌خدری با اشاره به اینکه مواد آلی خاک در ایران نسبت به اروپا بسیار محدود بوده و حدود نیم تا یک درصد است، همین میزان اندک ماده آلی را برای کشور غنیمتی دانست که باید حفظ شود.

وی افزود: تشکیلات مارنی به‌دلیل نداشتن ماده آلی به‌شدت فرسایش‌پذیر هستند. در این نوع خاک‌ها فقط یک‌دهم درصد ماده آلی داریم، بنابراین باید به همین میزان کم ماده آلی موجود در خاک توجه کنیم و مراقب لایه سطحی خاک باشیم.

خاک سالم ضامن تأمین آب سالم

عضو هیأت‌مدیره انجمن آبخیزداری با اشاره به وجود بحران آب در کشور گفت: مقدار زیادی از مسائل مرتبط با بحران آب از طریق حفاظت خاک قابل جبران است.

وی ادامه داد: در ایران عموماً بعد از باران سیلاب داریم. این مسئله باعث می‌شود که آب از دسترس خارج شود. سیلاب‌ها مقادیر زیادی رسوب به مخازن سدها وارد کرده و آن را پر می‌کنند. در صورتی که با حفاظت خاک و آبخیزداری می‌توانیم خاک سالم داشته باشیم. وجود خاک سالم به تولید آب سالم منجر می‌شود.

عرب‌خدری عنوان کرد: با خاک سالم، چشمه‌ها پرآب‌تر می‌شود و این به مفهوم آن است که در تابستان که بارندگی نداریم، آب در رودخانه‌ها جریان می‌یابد؛ زیرا آب به داخل زمین نفوذ کرده و سفره‌های زیرزمینی تغذیه شده‌اند./

L-950902-02