راهکاری برای احیا و تعادلبخشی منابع آب زیرزمینی:
الگوی چرخشی کشت یک ساله آب محور
در این نوشتار مهرداد مطبوع ریاحی، دانشآموخته کارشناسی ارشد منابع تجدید شونده، دانشگاه کبک کانادا سعی کرده است ضمن نقد مصوبه شورای عالی آب درباره خرید چاه کم بازده در قالب طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی، طرحی جایگزین برای تسریع در نیل به اهداف مذکور معرفی کند. پروژه هشتم از پروژههای پانزدهگانه مصوب شورای عالی آب در طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی در کشور خرید چاه های کم بازده کشاورزی برای تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی است. بدین معنا که با خرید چاه کم بازده از بهرهبرداران، مزرعه آنها از چرخه تولید محصولات کشاورزی آبی خارج شده و آب در آبخوان باقی بماند. حال آن که به اعتقاد نویسنده، داشتن یک راهبرد بهتر که ضمن کاهش معایب و نگرانی های محیط زیستی، اقتصادی و اجتماعی اجرای طرح، هدف شورای عالی آب را هم شامل شود، ضروری به نظر می رسد. در این راستا جهت تسریع در احیاء و تعادل بخشی آبخوان ها، ایده ای مطرح میشود که در برگیرنده کاهش برداشت از منابع آبی زیرزمینی بدون خطر از دست دادن اشتغال بهره بردارن و بروز مشکلات محیط زیستی و اجتماعی منتج از خرید چاه های کشاورزی بوده و روند تغییر الگوی کشت آب محور را تسریع می بخشد. در این نوشتار ابتدا معایب پروژه مذکور آورده شده و سپس به طرح پیشنهادی و مزایای آن پرداخته می شود:
درباره نویسنده: تحصیل در رشته مهندسی تولیدات گیاهی در دانشگاه شهرکرد و دانش آموختگی در سال1380 خورشیدی، کار مستمر در رشته مرتبط قبل از سفر به کشور کانادا برای ادامه تحصیل در رشته منابع تجدید شونده در مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه فرانسه زبان کبک، دانش آموختگی در سال 2007 و عضویت در مرکز تحصیل جنگل کبک (CEF) کانادا، کار در فیلد تخصصی در آزمایشگاه های بیولوژی، اکولوژی و دندروکرونولوژی دانشکده، کار درکمپانی بیو تکنولوژی (کشت بافت) و کمپانی های مختلف دیگر، انجام مشاوره های زیست محیطی، کشاورزی و آب در ایران
پیش گفتار
با وجود تشدید افت سطح آبهای زیرزمینی و کسری 6 میلیارد متر مکعبی حجم مخزن دشتها و قرار گرفتن حدود 306 محدوده از 609 محدوده مطالعاتی کشور در وضعیت ممنوعیت توسعه بهرهبرداری، به نظر میرسد که سرعت پیشبرد فعالیتهای میدانی جهت مدیریت بحران آب متناسب با گسترش بحران نبوده و از شتاب قابل قبولی برخوردار نیست. با این اوصاف، تداوم از دست دادن ذخایر راهبردی آبهای زیرزمینی باعث تشدید افت مستمر سطح آب و شور شدن آبهای زیرزمینی شده و شاهد گسترش وقوع پدیدههای فرونشست و فرو چاله و در نهایت مرگ آبخوانها خواهیم بود. لذا برای اجتناب از رسیدن به مرحله ناتوانی در تأمین آب شرب بخش وسیعی از جامعه و بروز بحرانهای اجتماعی، اشتغال و عدم امنیت غذایی در آینده نه چندان دور، اجرای طرحهای ضربتی توجیه دار زمانبندیشده و لازم الاجرا (با اولویت طرح های کوتاهمدت) برای تثبیت سطح آب زیرزمینی در شرایط فعلی و بهینهسازی مصرف آب در بخش کشاورزی ضروری به نظر میرسد. در این نوشتار سعی شده است که ضمن نقد دلسوزانه یکی از پروژههای مصوب شورای عالی آب در طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی، طرحی جایگزین برای تسریع در نیل به اهداف مذکور معرفی شود .
مقدمه
پروژه هشتم از پروژههای پانزدهگانه مصوب شورای عالی آب در طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی در کشور خرید چاه های کم بازده کشاورزی برای تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی است. [1 ] بدین معنا که با خرید چاه کم بازده از بهرهبرداران، مزرعه آنها از چرخه تولید محصولات کشاورزی آبی خارج شده و آب در آبخوان باقی بماند. حال آنکه به اعتقاد نویسنده، داشتن یک راهبرد بهتر که ضمن کاهش معایب و نگرانی های محیطزیستی، اقتصادی و اجتماعی اجرای طرح، هدف شورای عالی آب را هم شامل بشود، ضروری به نظر میرسد. در این راستا جهت تسریع در احیاء و تعادل بخشی آبخوان ها ایده ای مطرح میشود که در برگیرنده کاهش برداشت از منابع آبی زیرزمینی بدون خطر از دست دادن اشتغال بهره بردارن و بروز مشکلات محیط زیستی و اجتماعی منتج از خرید چاه های کشاورزی بوده و روند تغییر الگوی کشت آب محور را تسریع می بخشد. در این نوشتار ابتدا معایب پروژه مذکور آورده شده و سپس به طرح پیشنهادی و مزایای آن پرداخته می شود .
معایب طرح خرید چاه های کم بازده کشاورزی برای تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی
1. با خرید چاه کم بازده و پلمپ آن بهرهبردارانی که حرفه تخصصی آنها کشاورزی بوده و عمدتاً کار دیگری هم بلد نیستند بیکار شده و بر معضل بحران بیکاری و اشتغال در کشور و ناهنجاریهای اجتماعی مرتبط با آن مانند مهاجرت و حاشیهنشینی افزوده خواهند شد .
2. مزرعهای که از چرخه تولید ولو کم بازده خارج میشود در کوتاهمدت به دلیل تشدید فرسایش بادی از طریق تردد و چرای مفرط احشام بخصوص در فصل بهار تبدیل به یک عرصه لخت بدون پوشش شبه بیابانی شده و در نتیجه یک کانون محلی تولید گردوغبار تشکیل خواهد شد که متأسفانه یکی از مشکلات نوظهور محیط زیستی در کشور همین افزایش سالانه کانونهای محلی تولید گردوغبار است. این دسته از کانون های محلی تولید گردوغبار علاوه بر کاهش کیفیت هوا، بهرهوری و عملکرد محصول در مزارع پیرامونی را هم کاهش خواهند داد .
3. مزارعی که از این طریق رها و از چرخه تولید خارج میشوند به دلیل عدم حافظت و نگهبانی رایج در مزارع فعال توسط بهرهبرداران، در بستر زمان محل تخلیه مخفیانه و غیرقانونی نخالههای ساختمانی و زباله توسط افراد بیمسئولیت و سودجو بخصوص در حاشیه پیرامونی مراکز جمعیتی خواهند شد .
4. خاک زراعی با ارزش اینگونه مزارع در بستر زمان در معرض انواع تخریبهای انسانی و تشدید فرسایشهای طبیعی قرار خواهد گرفت .
5. از هم پاشیدگی بنیان روستا و اثرات روحی و روانی مرتبط با طرح، مانند ترس از آینده شغلی و سرمایه ;
6. و سرانجام این که تخریب منظر از معایب این طرح هستند.
راهحل پیشنهادی
پیشنهاد میشود با توجه به بحران آب، خطر فرونشست بیشتر دشت ها و لزوم تسریع در احیاء و تعادل بخشی آبخوان ها، سازوکار قانونی اندیشیده شود که در یک دوره 10 ساله با همکاری نظام های صنفی کشاورزی و خود بهرهبرداران و با مدیریت سازمانهای آب منطقهای به قید قرعه هر ساله 10 درصد از مزارع واقع در یک دشت ممنوعه از چرخه کشت رایج آبی برای یک سال زراعی خارج و کشت محصولات زراعی کم آب یکساله (مانند: گیاهان داروئی یکساله مناسب، گندم و جو پاییزه یا نخود و عدس کم آب با اجازه برداشت آب برای یک یا دو آبیاری تکمیلی) مدنظر قرار گیرد. روند کار بدینصورت خواهد بود که در مزارعی منتخب بهرهبرداران نسبت به یکجا کشتی یک محصول زراعی یکساله مناسب کم آب به توصیه کارشناسان اداره جهاد کشاورزی محل، با احتساب اجازه برداشت آب برای یک یا دو آبیاری تکمیلی اقدام میکنند. دولت از طریق اعطا بستههای تشویقی تکمیلی ازجمله بیمه کامل محصول، خرید تضمینی محصول و تقبل هزینه کشت میتواند بستر تشویقی لازم برای انجام این طرح را فراهم آورد. این طرح در راستای منافع بلندمدت قشر بهرهبردار و دولت بوده و از طریق مشارکت آگاهانه و مسئولانه و سهیم شدن در احیاء آبخوان بهصورت عادلانه، با شرکت تمام مزارع فارغ از نوع مالکیت، موقعیت و مساحت است. لذا پذیرش طرح توسط بهرهبرداران و همکاری و مشارکت در نجات آبخوان با کمترین نگرانی همراه بوده و دولت و قشر بهرهبردار هر دو بایستی بپذیرند که چارهای بهجز همکاری برای گذر از این بحران و جلوگیری از روند مرگ آبخوانها برای استفاده نسل آینده این مرز و بوم وجود ندارد .
مزایا
1. بهرهبرداران در سال زراعی انتخابی، کماکان بر روی زمین خود کار کرده و ضمن تولید محصول و کمک به نیل به امنیت غذایی در کشور، با حمایتها و مشوقهای دولت درآمد لازم برای تأمین معاش را خواهند داشت .
2. وزارت نیرو از طریق کاهش برداشت آب از آبخوانها در قالب این طرح به سیاست تسریع در روند احیاء و تعادل بخشی آبخوان ها که مدنظر مسئولین است، خواهد رسید .
3. مزارع انتخابی در فرایند تولید قرار داشته و وجود پوشش گیاهی از تبدیل آنها به کانون های محلی تولید گردوغبار جلوگیری خواهد کرد .
4. این طرح مانع از بیکاری بهرهبرداران یک مزرعه و مهاجرت آنها به شهرها خواهد شد .
5. از آنجایی که انتخاب 10 درصد مزارع یک دشت ممنوعه در یکسال زراعی از طریق قرعهکشی و یکبار برای هر مزرعه در طول اجرای دوره دهساله طرح خواهد بود، امکان اعتراض بهرهبرداران به عدم انتخاب عادلانه و یا بیعدالتی وجود نخواهد داشت .
6. کلیه مزارع دشت از قبیل مزارع مشاعی، تعاونی، دولتی و خصوصی مشمول قرعهکشی خواهند بود و عدالت اجتماعی با توجه به بهرهبرداری مشترک از آبخوان به نحو شایسته رعایت خواهد شد .
7. ازآنجاییکه برای این طرح گیاهان کم آب یکساله در الگوی کشت قرار میگیرند، امکان پذیرش آسانتر کلیات طرح توسط بهرهبرداران به علت یکساله بودن محدودیت برداشت آب وجود خواهد داشت. بدین منظور از پیشنهاد گیاهان چندساله کم آب به جهت پتانسیل ایجاد مشکلات اجتماعی و عدم تمکین بهرهبرداران صرفنظر میشود .
8. با احتساب اینکه مزارع انتخابی بر اساس قرعهکشی احتمالاً در موقعیت های مختلف جغرافیایی در یک دشت ممنوعه قرار دارند تعادل بخشی آبخوان در نقاط مختلف آبخوان بهخوبی صورت خواهد پذیرفت .
9. امکان گسترش طرح به مزارعی که جهت آبیاری از منابع آبی سطحی بخصوص در اطراف رودخانهها، تالاب ها، سدها و دریاچههای شیرین در حال خشک شدن کشور استفاده میکنند وجود خواهد داشت .
سخن پایانی
با نگاه آیندهنگرانه و مدنظر قرار گرفتن مزایایی گسترده محیطزیستی، اجتماعی و اقتصادی این طرح جهت کمک به تسریع فرایند تعادل بخشی و نجات آبخوانها در کشور، هدایت منابع مالی طرح های تعادل بخشی آبخوان ها که برای خرید چاههای کشاورزی کم بازده مدنظر است و تغییر الگوی کشت، به سمت طرح پیشنهادی کاملاً توجیه منطقی و اقتصادی خواهد داشت. در این راستا فعال شدن بخش ترویج و آگاهی بخشی کشاورزان نسبت به خطرات وقوع مرگ سفره ها بر آینده شغلی، توسعه پایدار و امنیت غذایی در کشور پیش از پیش ضروری به نظر میرسد. کما اینکه تجربه نگارنده از شرکت در جلسات مرتبط با آب با بهرهبرداران و صحبت با این قشر مبین نگرانی عمیق آنها است. پیشنهاد می شود که در صورت صلاحدید کمیتهای متشکل از نمایندگان وزارتخانه های نیرو، جهاد کشاورزی و وزارت کشور و ارگان های مانند صداوسیما جهت بررسی و فراهم آوردن تسهیلات حمایتی، تشویقی و ایجاد بستر لازم جهت اجرای طرح پیشنهادی در کشور ایجاد شود /.
[1] سایت شرکت مدیریت منابع آب ایران وزارت نیرو
دیدگاه تان را بنویسید