جفا در حق خاک

لیلا مرگن

پنج دسامبر هر سال مصادف با 15 آذرماه روز جهانی خاک نامیده شده تا مردم سراسر جهان به اهمیت آن بیشتر توجه کنند. خاک بستر حیات در روی زمین است. اگر خاک نباشد، بذر گیاهان توان سبز شدن نخواهد داشت، علف‌خواران غذایی برای خوردن ندارند و گوشت‌خواران به‌عنوان آخرین حلقه زنجیره غذایی از گرسنگی تلف می‌شوند. خاک حاصلخیز یکی از اجزای اصلی تأمین‌کننده امنیت غذایی است. اگرچه دانشمندان سودای تولید غذا در ترکیبات شیمیایی و آزمایشگاهی را در سر می‌پرورانند و گام‌هایی برای حذف خاک از چرخه تولید محصولات کشاورزی در گلخانه‌ها نیز برداشته شده، اما هنوز موفقیت چشمگیری در این زمینه حاصل نشده است و همچنان خاک نقش کلیدی در تأمین غذای بشر دارد.

فرآیند تشکیل خاک بسیار کند است. صدها و شاید میلیون‌ها سال طول می‌کشد که سنگ‌ها با طی کردن فرآیندهای فیزیکی و شیمیایی به خاک تبدیل شوند. تشکیل خاک زراعی هم چرخه خاص خود را دارد. یعنی به‌راحتی نمی‌توان از خاک حاصلخیز یک مرتع، محصول زراعی مطلوب و اقتصادی برداشت کرد و کشاورزانی که به روی زمین‌های بدون سابقه کشت محصولات زراعی در فعالیت می‌کنند، در ایران باید بیش از یک دهه وقت روی این زمین‌ها صرف کنند تا خاک آماده تولید اقتصادی شود. عنصری که با صرف این همه انرژی و زمان تشکیل می‌شود تاکنون در ایران بدون متولی و قانون مانده است. بیش از پنج سال است که لایحه خاک از سوی دولت به مجلس شورای اسلامی ارایه شده و چندین نوبت نیز اصلاحاتی روی آن انجام شده، اما هنوز این لایحه به تصویب نهایی نرسیده است. خبر می‌رسد خاک ایران به راحتی و با قیمت‌های ناچیز از استان‌های جنوبی به سمت شیخ‌نشین‌های حاشیه جنوبی خلیج فارس قاچاق می‌شود، اما قانونی نداریم که با متخلفان برخورد کنیم؛ زیرا هنوز لایحه خاک نهایی نشده است. البته قوه قضاییه با وجود نبود قانون، قاچاقچیان خاک را به حال خود رها نمی‌کند، اما اگر تکلیف قوانین مشخص و مجازات و جریمه‌ها به اطلاع عموم برسد، شاید وقوع جرم در زمینه خاک هم کاهش یابد.

خاکی که برای تشکیل هر سانتی‌متر آن صدها سال زمان صرف می‌شود، به راحتی با مصرف کود بیش از حد تخریب می‌شود. خاک در معرض آلودگی‌های متعدد قرار می‌گیرد و خاک‌های شمال کشور که یکی از حاصلخیزترین خاک‌های ایران هستند، در جریان ویلاسازی‌ها با نخاله‌های ساختمانی آلوده شده و نبود قوانین مناسب، سبب می‌شود فعالیت‌های مخرب روی خاک‌های ایران متوقف نشود. سوزاندن بقایای گیاهی مزارع به‌منظور سهولت کار کشاورزان و آماده‌سازی سریع زمین برای کشت دوم، رویه‌ای معمول در ایران است. این رفتار علاوه بر اینکه محیط زیست را آلوده کرده و نفس مردم را بند می‌آورد، موجودات ذره‌بینی خاک را از بین برده و با حذف مواد آلی موجود در خاک، قابلیت حفظ آب در آن را به حداقل می‌رساند، اما قوانین تشویقی یا تنبیهی برای جلوگیری از تکرار این عمل، همچنان در انتظار تصویب مجلس است.

متأسفانه موضوع خاک در ایران نه‌تنها قانون حفاظتی مناسبی ندارند، بلکه به‌دلیل نبود بودجه کافی برای تحقیقات، اطلاعات مدون و دقیقی در زمینه میزان فرسایش، کیفیت و قابلیت خاک ‎ های کشور در اختیار نداریم. بسیاری از کشورهای جهان با تشکیل بانک‌های خاک و مطالعه دقیق روی خواص این خاک‌ها، سعی می‌کنند بهترین شیوه مدیریتی را روی این منابع ارزشمند اعمال کنند، اما در ایران از بانک خاک مشابه آنچه که حتی در کشورهای آفریقایی وجود دارد، خبری نیست.

درباره فرسایش خاک به دلیل نبود بودجه برای ایجاد ایستگاه‌های ثابت سنجش رسوب‌های آبی و بادی، تا حدودی تخمین‌های تجربی را وارد کار کرده‌ایم و به درستی نمی‌دانیم سالانه بر اثر فرسایش خاک، چه میزان از ثروت کشور از دست می‌رود. در حال حاضر میزان فرسایش خاک در ایران دو میلیارد تن در سال برآورد می‌شود و حجم خسارت‌های ناشی از این فرسایش حدود 50 میلیارد دلار تخمین زده شده است، اما با وجود چنین خسارت هنگفت اقتصادی، تصمیم‌سازان هنوز هم مایل نیستند برای ایجاد ایستگاه‌های ثابت سنجش رسوب در ایران سرمایه‌گذاری انجام دهند و همچنان محققان ایرانی با استفاده از داده‌های وزارت نیرو در زمینه سنجش رسوبات پشت سدها و برخی فرمول‌های تجربی، فرسایش بادی و آبی در کشور را حدس می‌زنند تا در نبود اطلاعات آماری و اقتصادی درست، نتوانیم برای خاک ارزشمند ایران، برنامه‌ای دقیق داشته باشیم.

خاک عنصری حیاتی است که متأسفانه در کشور به‌راحتی آلوده شده، تخریب می‌شود و از دسترس خارج می‌شود. نرخ فرسایش به‌دلیل حذف پوشش گیاهی جنگل‌ها و مراتع، توسعه ویلاسازی و پروژه‌های عمرانی غیرضروری و بسیاری از عوامل دیگر به شدت در ایران رو به افزایش است، اما مجلس نشینان همچنان تصویب قوانین مرتبط با بستر حیات کره زمین را در اولویت خود نمی‌دانند./

L-950915-02