نکاتی درباره خاطرات آیت‌الله هاشمی
خاطرات، یکی از منابع مهم تاریخ و تاریخ‌نگاری است و چون تحت تاثیر شخصیت و مواضع و منافع افراد نگاشته و ثبت می‌شوند، موافقان و مخالفانی هم دارند و می‌توانند موضوع مناقشه و کشاکش هم باشند.
به گزارش اعتماد، اکنون بخش بزرگی از تاریخ را باید تاریخ شفاهی دانست و خاطراتی که افراد درباره مسائل مختلف دارند. مشهورترین چهره‌های سیاسی و فرهنگی در ایران و جهان اکنون در مقابل ضبط صوت و دوربین فیلمبرداری قرار می‌گیرند تا درباره موضوعات گوناگون دوران حیات خود گزارش شفاهی بدهند و خاطره بگویند.
مجموعه «تاریخ شفاهی هاروارد» و نیز خاطراتی که در ایران از سوی موسسات مختلف تاریخی ضبط و منتشر شده است، اکنون بخشی از تاریخ معاصر کشور ما را تشکیل می‌دهد. طبعاً خاطره‌نویسی و خاطره‌گویی اگر در همان زمان وقوع رخدادها صورت گیرد، از اعتبار بیشتری برخوردار است اما اگر بعدها و با تکیه بر محفوظات ذهنی افراد باشد، دقت آن کم می‌شود. حتی نوع نگاه و قضاوت و زاویه ورود و خروج فرد به یک ماجرا را در خاطره‌نویسی همزمان بهتر می‌توان شاهد بود زیرا با گذشت زمان، چه بسا نگاه افراد تغییر کند و آنان در نقل خاطرات خود هم مانند گذشته عمل نکنند. کم نیستند کسانی که یک خاطره را در چند سال بیان کرده‌اند اما هر بار تغییراتی معنادار در بیان آنان را شاهد هستیم. خاطرات آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی درباره رخدادهای سال‌های بعد از انقلاب، یکی از مآخذ مهم تاریخ معاصر ماست که به دلیل نگارش روزانه، می‌تواند معتبر باشد.
از آنجا که انتشار این خاطرات در سال‌های اخیر منجر به برانگیختن موافقان و مخالفانی شده است، ذکر چند نکته در این باره ضروری است. اول- از هنرهای آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی این بود که با وجود همه مشکلات و مشغله‌هایی که داشت، خاطرات روزانه خود را به صورت مختصر نگاشت و برخی از مستندات آن را نیز گردآورد. طبعا این خاطرات به دلیل اینکه همزمان با وقوع حوادث نوشته شدند، اعتبار بیشتری دارند و مستندتر هستند.
دوم- خاطرات آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، یک مأخذ تاریخی مهم برای بررسی و تحلیل حوادث ایران معاصر است و خواه مخالف ایشان باشیم یا موافق، گریزی نداریم جز آنکه این خاطرات را جدی بگیریم. علت این امر جایگاه ایشان در نظام و انقلاب و نقش ایشان در تصمیم‌گیری‌های مختلف درون نظام است. طبعا میزان فراغت ایشان در هر روز در نوشتن به‌موقع و مفید خاطرات موثر بود و مشغله ایشان شاید از حجم یادداشت‌های روزانه ایشان کم کرده باشد.
سوم- کم نیستند کسانی که بر اساس منافع روز، تاریخ خود را بازسازی و به دلخواه منتشر می‌کنند. آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی با انتشار زودهنگام این خاطرات، فرصت «رفو» کردن تاریخ خود را از خود گرفته است. توضیح این نکته ضروری است که «رفو»کنندگان تاریخ فردی سعی دارند به نوعی خود را جلوه دهند که گویی در همه زمان‌ها همه‌چیز را می‌دانستند و از ماهیت افراد مطلع بودند و بسیاری از امور را پیش‌بینی می‌کردند. تنها در صورتی که همزمان با هر واقعه این مدعیات نوشته و در معرض قضاوت دیگران قرار گرفته باشد امکان بازسازی و بازنویسی تاریخ فردی از این افراد گرفته می‌شود.
آیت‌الله هاشمی شجاعت انتشار زودهنگام این خاطره‌نویسی را داشت. چهارم- روند انتشار خاطرات آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی می‌تواند بر اعتبار آن بیفزاید. ظاهراً عین دستنویس‌های ایشان، «اسکن» می‌شود تا از هرگونه دخل و تصرف احتمالی مصون بماند. اصل دفترهای خاطرات هم در جای امنی نگه داشته می‌شود. ممکن است در هنگام انتشار، برخی از خاطرات به مقتضای مسائل روز، حذف شوند ولی هیچ نکته تازه‌ای به این خاطرات افزوده نمی‌شود.
مستندات خاطرات به کتاب افزوده می‌شود و سرانجام نهادهایی مانند موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی و بزرگانی دیگر مانند رهبری انقلاب آن خاطرات را قبل از انتشار، می‌بینند و نظرات خود را اعلام می‌دارند. همه این موارد مایه اعتباریابی بیشتر خاطرات ایشان می‌شوند. پنجم- برخی در نقل خاطرات آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی از امام راحل تشکیک کرده‌اند و حتی به طعنه تعبیر «آیت‌الله خاطره» را برای ایشان به کار برده‌اند ولی این سخن وجه منطقی ندارد.
البته به دلیل جایگاه امام خمینی به عنوان موسس نظری و عملی نظام اسلامی در ایران، هرچه به ایشان مربوط است، دارای حساسیت هم می‌شود و موافقان و مخالفانی را برمی‌انگیزد. خاطرات آیت‌الله هاشمی از امام خمینی(ره) هم از این امر مستثنی نیست. در عین حال اتهام زدن به ایشان درباره مطالبی که به امام(ره) نسبت داده‌اند و جعلی دانستن آن، از اعتبار خاطرات ایشان نمی‌کاهد.
خاطرات هاشمی در همان روزها نوشته شده و وثاقت ایشان در نقل اقوال هم مورد قبول غالب بزرگان بوده است. می‌توان با برخی از مواضع سیاسی ایشان مخالف بود اما بی‌اعتبار قلمداد کردن خاطرات ایشان که فردی امین و مورد وثوق بوده است، ادله و مدارک معتبر می‌خواهد و با عقده‌گشایی سیاسی نمی‌توان به این هدف دست یافت.
ششم- مدعی نیستیم که تاریخ معاصر همان است که آیت‌الله هاشمی در خاطرات خود نگاشته‌اند اما بر این باوریم که خاطرات ایشان، قطعا به دلیل نخستین بودن، مطرح‌ترین اوراق تاریخ کشورمان را در سال‌های اخیر تشکیل می‌دهد. خوب است دیگران هم مانند ایشان شجاعت به خرج دهند و خاطرات پس از انقلاب خود را منتشر کنند و منتظر نمانند که با توجه به مصلحت روزگار، آن را بازسازی و در راستای مواضع سیاسی روز منتشر سازند.
هفتم- یقین داریم که میراث بزرگی از خاطرات آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی در اختیار خانواده ایشان است و باید به تدریج آنها را منتشر کنند. به همین دلیل فکر می‌کنیم نام و یاد این مبارز قدیمی در تمامی سال‌های بعد با انتشار تدریجی خاطرات حدود دودهه از تاریخ انقلاب برای مردم ما تازه خواهد شد و محتوای خاطراتش موضوع بررسی‌های تاریخی خواهد بود. امیدواریم خانواده آن عزیز از دست رفته در این زمینه برنامه‌ریزی و سرعت انتشار این خاطرات را بیشتر کنند.
دیدگاه تان را بنویسید