ارتقای کیفیت‌ محصولات کشاورزی با استفاده از آفت‌کش‌های طبیعی/ کاهش 88 درصدی میزان آفات و 20 درصدی ضایعات

مسئله: چگونه می‌توان با روش‌های کم‌خطرتر هم به کاهش آفات کشاورزی و هم به افزایش میزان محصولات دسترسی پیدا کرد؟

راه‌حل: آفت‌کش‌های طبیعی بهتر و بیشتر از کودهای شیمیایی عمل می‌کنند و در عین حال کم‌خطرتر هستند. بررسی‌ها نشان داده است که زنبورهای پارازیتویید، تخم سن گندم را در مزارع از بین می‌برند و یک مبارزه بیولوژیک علیه آنها انجام می‌دهند. در واقع از تکثیر و رشد آفت‌ها جلوگیری می‌کنند. با احیای روش نگهداری زنبور پارازیتویید می‌توان علاوه بر کاهش میزان آفت در محصولات، از بروز هرگونه عوارض شیمیایی در محصولات هم جلوگیری کرد.

کشاورزی پایه‌ای‌ترین و مهم‌ترین بخش کسب و کار ملی است که به‌طور مستقیم بر تغذیه و سلامت کشور تأثیر می‌گذارد. در این صنعت همواره میزان و کیفیت تولید جزو موضوع‌های اصلی بوده است. برای افزایش کیفیت و افزایش تولید محصولات کشاورزی چه باید کرد؟ رضا ارجمندی، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم تحقیقات در گفت‌وگو با همشهری اقتصاد، مبارزه بیولوژیکی و طبیعی را بهترین راه‌حل برای دفع آفت‌های کشاورزی معرفی می‌کند و معتقد است در اکوسیستم‌های زراعی می‌توان از دانش روز جهان و تجربیات گذشته به جای سموم شیمیایی استفاده کرد که این کار خود باعث افزایش کیفیت و کاهش هدررفت منابع خواهد شد.

مشروح گفت‌وگو با وی را در ادامه می‌خوانید.

*****************

آفت‌هایی مانند سن گندم از گذشته آسیب‌های فراوانی به محصولات زراعی کشور زده‌اند. چگونه می‌توان از میزان خسارت ناشی از این آفات کاست؟

در اکوسیستم‌های زراعی کشور که گندم و جو بستر زیست را تشکیل می‌دهند، عوامل زنده و غیرزنده‌ای در تولید محصول تأثیرگذار هستند که انسان برای به‌دست آوردن محصول بیشتر مدام آنها را تغییر می‌دهد. شناخت این عوامل و روابط متقابل بین آنها در حفظ تعادل کمی و کیفی گونه‌های تشکیل‌دهنده یک اکوسیستم اهمیت بسیار زیادی دارد. خسارت ناشی از آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز در کشور ما حدود 30 تا 35 درصد برآورد شده است که 10 تا 12 درصد آن به حشرات زیان‌آور اختصاص دارد؛ بدین‌معنی که با مدیریت و کنترل این عوامل، می‌توان 10 تا 12 درصد عملکرد واقعی گندم را افزایش داد و آن را به حداکثر عملکرد قابل دسترس در شرایط دیم و آبی نزدیک‌تر ساخت. مبارزه با حشره‌های زیان‌آور، آفت‌ها و بیماری‌های گیاهان یکی از روش‌های مهم بالا بردن تولید محصولات کشاورزی در کشور است.

با توجه به اینکه هرساله بخش قابل توجهی از محصولات کشاورزی کشورمان بر اثر همین آفات و حشرات از بین می‌روند، باید برای جلوگیری از این خسارت تدابیر جدی و مهمی را اتخاذ کرد.

به غیر از سن گندم، چه آفت‌ها و حشرات دیگری محصولات زراعی به‌ویژه گندم و جو را تهدید می‌کند؟

بیماری پاخوره گندم یکی دیگر از آفت‌هایی است که محصولات زراعی را تهدید می‌کند. این بیماری در مراحل اولیه رشد محصولات خود را نشان نمی‌دهد، به عبارتی تا قبل از خوشه‌دهی گندم و جو نمی‌توان پاخوره را در این محصولات تشخیص داد. علائم بیماری در دوران خوشه‌دهی ظاهر و باعث نابرابری بوته‌های گندم می‌شود.

تبعات نابرابری بوته‌ها چیست؟

محصولاتی مانند گندم و جو که توسط کمباین‌ها درو می‌شوند، باید در یک ارتفاع خاصی قرار داشته باشند. هرچه محصول یکدست‌تر و در ارتفاع بالاتری قرار داشته باشد، از میزان ضایعات آن کمتر می‌شود. وقتی بوته‌ها از نظر ارتفاع با یکدیگر متفاوت باشند، خسارت و ضایعات محصول هنگام برداشت به بیش از 40 درصد می‌رسد. البته این موضوع تنها بخشی از خسارتی است که بیماری پاخوره به گندم و جو وارد می‌کند.

هرچه بیماری پاخوره در گندم و جو پیشرفت می‌کند، خوشه‌های محصول ریزتر و از نظر کیفی در سطح بسیار پایینی قرار می‌گیرند، در نتیجه محصول بادی خوراک دام و طیور شود و کاربرد دیگری ندارد.

چگونه می‌توان با این آفت‌ها مبارزه یا از بروز آنها جلوگیری کرد؟

به هر صورت همیشه پیشگیری بهترین راهکاری است که می‌توان داشت، اما در بیماری‌هایی مانند پاخوره در ناحیه ریشه قابل تشخیص هستند، اما به‌دلیل در دسترس نبودن ریشه، آفت به سرعت پیشرفت می‌کند و سلامت گیاه را به خطر می‌اندازد. در سال‌های اخیر استفاده از سموم و کودهای شیمیایی راحت‌ترین و در دسترس‌ترین روش برای مبارزه با آفت‌ها بوده است، اما تحقیقات نشان می‌دهد که این سموم و کودها علاوه بر اثرات اندک در مبارزه با آفات، خود عامل بروز بیماری‌های جدیدی هستند. به همین دلیل استفاده بهینه از عناصر تغذیه‌ای یکی از راه‌های مؤثر برای کنترل بیماری پاخوره گندم محسوب می‌شود. در حقیقت کمبود عناصر غذایی، ضمن افزایش عفونت بیماری‌ها می‌تواند باعث کاهش عملکرد گیاه نیز شود. روی و منگز ازجمله مهم‌ترین عناصر غذایی مؤثر در کاهش این بیماری‌ها هستند و دیده شده است که عواملی که قابلیت استفاده از روی و منگنز را کاهش می‌دهند، باعث افزایش بیماری پاخوره می‌شوند.

این عناصر به‌عنوان آفت‌کش به‌کار گرفته می‌شوند یا خاصیت پیشگیری از بروز آفت دارند؟

وجود این عناصر گسترش بیماری‌ها در زمان بروز را به تأخیر می‌اندازد و به گیاه کمک می‌کند تا آفت در آن رشد نکند و با سرعت کمتری پیشروی داشته باشد. استفاده از این عناصر باعث افزایش رشد ریشه گیاه میزبان می‌شود و متابولیسم آمونیوم ار تحت تأثیر قرار می‌دهد. کنش متقابل عامل بیماری‌زا، محیط و میکروب‌ها نیز باعث کمبود منگنز در گیاه می‌شوند. در واقع همین کمبود برای کاهش مقاومت گیاه در برابر بیماری پاخوره کافی است.

شدت بیماری نیز بازتابی از دامنه تأثیر عوامل مختلف روی "فراهمی منگنز" و اثر مقابل آن با فیزیولوژی و مقاومت گیاه میزبان است. بیماری پاخوره همواره در خاک‌های قلیایی با حاصلخیزی کم مشاهده می‌شود و این امر حاکی از تثبیت منگنز و کمبود آن در این نوع خاک‌ها است. افزایش نیترات‌زدایی نیز باعث کاهش "فراهمی منگنز" می‌شود. منگنز نه‌تنها جزئی از ترکیب آنزیم‌ها است، بلکه بسیاری از واکنش‌های کاتالیزوری آنزیم‌ها را هم فعال می‌سازد.

چگونه می‌توان از این عناصر برای جلوگیری از آفت استفاده کرد؟

وقتی که در پاییز دانه گندم در خاک کاشته می‌شود، از این عناصر می‌توان برای کیفی‌سازی آن استفاده کرد. اگر به‌صورت استاندارد از عناصر تأثیرگذار استفاده شود، حدود 88 درصد از میزان آفات محصولات زراعی و نیز از ضایعات محصول هم حدود 20 درصد کم می‌شود. با توجه به اینکه ماشین‌آلات کشاورزی در کشورمان فاصله قابل توجهی با ماشین‌های روز دنیا دارند، میزان ضایعات محصولات به‌ویژه در جو و گندم هنگام برداشت بسیار بالا است. هرچه میازن کیفیت و یک دستی محصولات زراعی بیشتر باشد، میزان ضایعات هنگام برداشت کم می‌شود. همچنین استفاده از منگنز در خاک باعث قوی شدن گیاه در خاک شده و از بروز آفت در ریشه‌ها جلوگیری می‌کند.

راهکارهایی که اقتصاد دانش‌بنیان پیش روی کشاورزان برای حل این مشکل قرار می‌دهد، چیست؟

اگر به مفهوم اقتصاد دانش‌بنیان توجه داشته باشید، یافتن راه‌حل برای این مشکلات بسیار آسان است. در دوره‌ای تمامی محصولات کشاورزی به قوت کود شیمیایی رشد می‌کردند و به همت سم‌های شیمیایی آفت‌کشی می‌شدند، اما ورود مستقیم دانش به مزارع نه‌تنها الگوی کشت را در تمام جهان تغییر داد، بلکه مراحل پس از کشت هم هر روز با بهره‌گیری از دانش تغیی رکرده و بهبود یافته است. به‌طور میانگین آفت سن گندم پس از برداشت، حدود دو درصد از محصولات برداشت‌شده را به ضایعات تبدیل می‌کرد. البته در سال جاری این رقم به یک درصد تقلیل یافته است. بر اساس اعلام رسمی وزارت جهاد کشاورزی در سال جاری 14 میلیون تن گندم برداشت شده است. اگر تنها یک درصد از گندم برداشت‌شده توسط کشاورزان از سوی آفت سن گندم آسیب ببیند، با یک حساب سرانگشتی می‌توان گفت که 140 هزار تن ضایعات گندم در کشور حاصل سن گندم است؛ اما این ضایعات می‌تواند با راه‌حل‌های ساده و با بهره‌گیری از دانش روز از بین برود. زنبورهای پارازیتویید یکی از راه‌های مبارزه با آفت سن گندم هستند. این زنبورها با بر هم زدن تقارن (تعداد نر و ماده) میان سن گندم، از ادامه تخم‌گذاری جلوگیری می‌کنند و تقارن را به سود گندم بر هم می‌زنند.

چگونه این اتفاق می‌افتد؟ آیا می‌توان از این زنبورها در مزارع استفاده کرد؟

این زنبورها در دسترس هستند و گاهی هم به‌صورت طبیعی در مزارع وجود دارند. بررسی‌ها نشان داده است که زنبورهای پارازیتویید، تخم سن گندم را در مزارع از بین می‌برند و یک مبارزه بیولوژیک علیه آنها انجام می‌دهند، در واقع از تکثیر آنها جلوگیری می‌کنند. این زنبورها سال‌ها به‌طور مصنوعی در آزمایشگاه پرورش داده می‌شدند و در بهار مصادف با تخم‌ریزی سن‌ها در مزارع رها می‌شدند. البته در دوره‌ای با ظهور سموم شیمیایی قوی به‌دلیل تأثیرگذاری بیشتر و سریع‌تر سموم شیمایی، کشاورزان آنها را بر زنبورها ترجیح می‌دهند، اما در بلندمدت مشخص شد که سموم شیمیایی عوارض جانبی بسیاری دارند. با احیای روش نگهداری زنبور پارازیتویید می‌توان علاوه بر کم کردن میزان آفت در محصولات، از بروز هرگونه عوارض شیمیایی در محصولات هم جلوگیری کرد./