رخدادنگاری آتشسوزیهای بزرگ تهران در دوره‌های پهلوی اول و دوم
آتش در لاله‌زار
شهروند- روزبه رهنما- روزنامه‌نگار| تهران در روزگار معاصر خود، در دوره‌های پهلوی اول و دوم، به ویژه پس از گسترش شهر و شکل‌گیری صنایع نوین و پیدایش ساختمان‌های بلند و بزرگ، آتش‌سوزی‌هایی گسترده به خود دیده است. بررسی رخدادنگارانه آتشسوزیهای بزرگ تهران، به گونه‌ای جالب و معنادار، سه نام ویژه پیش رویمان می‌گذارد «لاله‌زار»، «سینما» و «ساختمان پلاسکو»! آتش‌های تهران با این سه پیوندی تاریخی یافته‌اند؛ از آن‌رو که هر بار آتشی بر جان تهران می‌افتاد، پای این سه به میان می‌آمد؛ که البته از نظر جغرافیایی در یک محدوده جای می‌گرفتند و باز از نگاهی دیگر، هر سه نماد توسعه‌یافتگی پایتخت در دوره‌های پهلوی اول و دوم به شمار می‌آمدند. بررسی آتشسوزیهای بزرگ تهران در دوره یادشده به یادمان می‌آورد که از زمانه‌ای نه‌چندان دور، آتش چگونه در کمین این شهر و مردمان‌اش نشسته است.
نخستین آتش‌سوزی بزرگ تهران
یک آتش‌سوزی گسترده در خیابان لاله‌زار در نخستین سال‌های حکومت پهلوی اول، به سال ١٣٠٧ خورشیدی در یک سالن نمایش فیلم، سرآغازی برای پیدایش اطفائیه نوین یا آتش‌نشانی در ایران به شمار آید. آن آتش‌سوزی، عصرگاهان در سالن مدرسه صنعتی در خیابان لاله‌زار، هنگامی رخ داد که فیلم در نمایش بود. گستره آتش‌سوزی به اندازه‌ای بود که در اندک‌زمانی سالن سینما و تالار کنار آن را فراگرفت. بانوانی بسیار برای تماشای یک تئاتر زنانه در آن سالن گردهم آمده بودند و به تعبیر روایتگران رخداد، سالن تئاتر از جمعیت «خواتین محترمه» سرشار بود. آتش‌سوزی به تندی وحشت و اضطراب را در میان خانم‌ها پدید آورد. در نبود نیروهای متخصص آتش‌نشان، ماموران نظمیه در لاله‌زار حضور یافتند تا برای «استخلاص زن‌ها و اطفای حریق» بکوشند. ماموران نظمیه از آنجا که بیم مخاطره داشتند، سیم چراغ برق لاله‌زار را قطع کردند. آتش سالن نمایش در لاله‌زار پس از ساعتی بدون تلفات فروکشید و خاموش شد. آن آتش هشداری برای بلدیه تهران و حکومت بود که تهران را به وجود دستگاه اطفائیه و ابزارهای اطفاء حریق، بسیار نیازمند می‌دید. مطبوعات آن دوره، این آتش‌سوزی را چنین روایت کرده‌اند «بر اثر اطلاعی که به بلدیه و قشون داده شده بود عده زیادی مامورین بلدیه و گردان مهندسی قشون در محل وقوع حریق با ادوات لازم حاضر گردیده با کمک مامورین پلیس با کمال جدیت مشغول اطفاء حریق شدند و ساعت هشت و نیم بعدازظهر با وجود عدم وسایل اطفائیه کامل موفق به خاموش کردن و جلوگیری از سرایت آن به عمارت مجاور شدند». این، نخستین آتش‌سوزی بزرگ تاریخ معاصر ایران برشمرده می‌شود که آن را سرآغاز شکل‌گیری اطفائیه در پایتخت ایران می‌دانند.
حریق مهیب در پارلمان
منابع تاریخی از دومین رخداد بزرگ آتش‌سوزی در تهران، سه سال پس از آتش در لاله‌زار یاد کرده‌اند که بر تن ساختمان مجلس شورای ملی افتاد. روزنامه اطلاعات، با تیتر «حریق مهیب در پارلمان»، درباره آتش‌سوزی ١٨ آذر ١٣١٠ خورشیدی چنین نوشت فورا بوسیله تلفون به اداره اطفائیه بلدیه نظمیه و ادارات مربوطه اطلاع داده شد «مجلس آتش گرفت عجله کنید» ... وسائل اطفائیه در مجلس موجود نبود ... در همان حینی که اعضاء و مستخدمین مجلس و مطبعه با نهایت شجاعت مشغول بیرون کشیدن اشیاء و اثاثیه اطاق جلسه و اطاقهای مجاور و اطاق آئینه مجلس بودند بوق اتومبیل‌های اطفائیه صدا کرد و چهار دستگاه اطفائیه در دو طرف عمارت برای اطفاء قرار گرفت. مامورین اطفائیه فورا تلمبه‌های اطفائیه را روی عمارت قرار داده و در موقعی که شعله‌های آتش هر ثانیه بلندتر میشد و طالار بزرگ جلسه عمومی را تهدید میکرد مشغول کار شدند». اتاق‌های جلسه خصوصی و آیینه مجلس در این آتش‌سوزی آسیب بسیار دید و در آتش سوخت. اداره اطفائیه در این زمان در بلدیه تهران تشکیل شده بود و توانست در کم تر از سه ساعت آتش ساختمان مجلس شورا را مهار کند. این رخداد اما به بلدیه و حکومت یادآور شد که چنین دستگاهی باید از تجهیزات روز دنیا برای مهار آتش برخوردار باشد.
تهران صنعتی و آتشی که جان می‌گرفت
به هر اندازه که پایتخت گسترش می‌یافت و بزرگ میشد، آتشی بیش‌تر بر جان ساختمان‌ها و شهروندان می‌افتاد. بررسی رخدادنگاری آتشسوزیهای تهران از گسترش آتش‌سوزی‌ها در بناها و ساختمان‌های پایتخت در دهه‌های بعد آگاهی می‌دهند. این مساله با گسترش صنایع در شهر پیوند داشته است. آتش‌سوزی انبار باروت مهران در سه‌راه ضراب‌خانه و سپس کارخانه کبریت‌سازی در خیابان مخصوص به سال‌های ١٣١٣ و ١٣٢٧ خورشیدی، نخستین بار با تلفات بسیار همراه شدند. منابع تاریخی روایت کرده‌اند کارخانه کبریت‌سازی در خیابان مخصوص، بسیار گسترده بود و کشته‌هایی بسیار بر جای گذاشت. آتش بعدی پایتخت بر جان یک انبار پنبه در نزدیکی انبار غله افتاد. این آتش در سال ١٣٣٤ خورشیدی با سرایت به موسسه دخانیات، آسیب‌ها و زیان‌هایی بسیار وارد آورد و بیش از ٥٠ کشته و زخمی همراه داشت.
آتش بر جان همسایه پلاسکو
سال ١٣٤٧ نام ساختمان پلاسکوی تهران با یک آتش‌سوزی بزرگ بر سر زبان‌ها افتاد. نخستین ساختمان مدرن بلندمرتبه پایتخت که نگاه‌ها را به سوی خود کشانده بود، با تیتر روزنامه‌ها که «حریق بزرگ در تهران» را گزارش کرده بودند، باز خبرساز شد. آتشی بزرگ در سوم شهریور ١٣٤٧ خورشیدی بر جان سینما تهران در نزدیکی ساختمان پلاسکو افتاد. مردم در سالن سینما در حال تماشای فیلم «غروب بت‌پرستان» بودند که سینما آتش گرفت. نزدیکی مکان آتش‌سوزی به ساختمان بلند و بزرگ پلاسکو، همه را نگران کرده بود. آتش‌نشانی تهران همه نیروهای خود را سازمان داد و با ٢٥ کامیون اطفای حریق به آنجا فرستاد. گستره آتش به اندازه‌ای بود که با وجود کوشش‌های آتش‌نشانان، سینما تهران و هتل پالاس ویران شدند و مغازه‌های پیرامون آن‌ها نیز آسیب جدی دیدند. آن آتش، گویی هشداری بزرگ در تهران بود، هم به دلیل مکان پررفت‌وآمد منطقه هم بزرگی و گستره آتش، به گونه‌ای که روزنامه‌ها روایت کردند «این حریق از نظر محل وقوع و ارتفاع شعله‌های آتش در سال‌های اخیر در تهران بی‌نظیر بود ... شعله‌های آتش بخش‌هایی از تهران را روشن کرده بود».
آتش در تاریخ معاصر پایتخت گویی با نام لاله‌زار و محدوده‌های پیرامونی آن پیوندی استوار برپا کرده است. خاطره آتش بزرگ سینما تهران هنوز از یاد شهروندان تهرانی زدوده نشده بود که باز روزنامه‌ها به تاریخ ١٩ خرداد ١٣٥٠ خبر دادند انبار سینما نادر در کوچه باربد در لاله‌زار آتش گرفته است. این آتش‌سوزی از آنجا مهم انگاشته میشد که مکان یادشده، قدیمی‌ترین استودیو فیلم‌فارسی بود و مدرسه‌ای در آن نزدیکی جای داشت. ٢٠ مامور با ٨ ماشین آتش‌نشانی برای خاموش کردن آتش به منطقه روانه شدند. این آتش‌سوزی موجب شد امتحان نهایی دانش‌آموزان ششم ریاضی دبیرستان ادیب که در آن نزدیکی بود، تعطیل شود.
دیدگاه تان را بنویسید