عبور از حالت بخشی به فرابخشی و حرکت فضایی/ تأ‌کید بر ظرفیت‌ها، ضعف‌ها و موانع در توسعه روستایی/ اقتصادی شدن و دانش‌بنیانی شرط پایداری توسعه روستایی

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) - وحید اسلام‌زاده:

نشست صاحب‌نظران توسعه روستایی در تاریخ 11 بهمن‌ماه 95 در دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس در سالن دکتر شکویی ساعت 10 صبح برگزار شد. این نشست به همت گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس به مدیریت دکتر رکن‌الدین افتخاری برگزار شد. در این جلسه اعضای هیأت رئیسه انجمن، جمعی از استادان دانشگاهی علاقه‌مند به مباحث توسعه روستایی و جمعی از مدیران سازمان‌ها و نهادهایی که امور توسعه روستایی برعهده آنها است حضور داشتند.

در این نشست وضعیت روستا و توسعه روستایی در برنامه ششم توسعه مورد نقد بررسی قرار گرفت. ابتدا دکتر افتخاری به‌طور خلاصه نقاط مثبت برنامه ششم را با موضوعیت روستا و توسعه روستایی مورد بحث قرار داد.

وی گفت: "برنامه ششم توسعه را با دو رویکرد ارزیابی کرده‌ام؛ رویکرد درونی و رویکرد بیرونی. منظورم از رویکرد درونی آن نگاه اندیشه‌ای و ساختار و اهدافی است که در این زمینه وجود دارد. منظورم از رویکرد بیرونی مناسبات و روابط بین ساختار و اهداف و شکل‌گیری ساختارهای فراگیر است. بر اساس ماده دوم برنامه ششم توسعه اولویت‌های راهبردی براساس چهار محور تنطیم شده است: 1- نگاه خاص، 2- نگاه مکانی، 3- نگاه بخشی و 4- نگاه فرابخشی. با توجه به این چهار محور می‌بینیم که این برنامه از چه ویژگی‌های مثبتی (با توجه به دو رویکرد گفته‌شده) برخوردار است."

این استاد دانشگاه افزود: "نخستین ویژگی برنامه ششم توسعه، توجه آمایشی به مسائل روستایی است. البته توجه کنیم که این آمایش حداقلی، اما قابل قبول است. برنامه ششم توسعه با منطقه‌ای کردن روستا آن را به چند دسته تقسیم کرده است: روستاهای مرزی، روستاهای گردشگری، و روستاهای حریم شهرها. با این نوع تقسیم‌بندی مشخص است که به روستاها توجه خاصی شده است. این منطقه ای کردن روستاها یکی از نقاط مثبت برنامه ششم است."

افتخاری نکته دوم مثبت برنامه ششم را این‌گونه طرح کرد: "کسب و کار، اشتغال با تقویت نواحی صنعتی روستایی، محصولات ارگانیک، توسعه صادرات گردشگری روستایی و... تمامی این ویژگی‌ها با رهیافت درآمدزایی، دیگر نکته مثبت برنامه ششم توسعه است."

وی به نکته‌های سوم، چهارم، پنجم، ششم و هفتم در برنامه ششم توسعه اشاره کرد و ادامه داد: "نکته سوم مثبت در برنامه ششم سرمایه‌گذاری در روستا است. نکته مثبت چهارم مدیریت یکپارچه برای فعالیت‌های عمرانی است که این نکته بسیار هم مهم است. در این برنامه می‌بینیم که نظام اطلاعاتی مکانی و غیرمکانی به سطوح روستا هم رفته است. این نکته مثبتی است. آن زیرساخت‌های فناوری که قبلاً هم بود، در برنامه ششم به چهار حوزه محدود شده است. این محدودسازی منطقی و علمی است. یعنی حرف کلی و بیهوده نزده است. این چهار حوزه عبارتند از سلامت، آموزش، کشاورزی و امور بانکی."

مدیر گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی دانشگاه تربیت مدرس بیان کرد: "اگر ما این هفت نکته مثبت را به‌صورت یک ماتریس ترسیم کنیم، می‌بینیم که این ماتریس بخشی، آمایشی خاص، فرابخشی و عام با هفت نکته طرح شده همخوانی و مطابقت دارد. این مطابقت و همخوانی به چه معنا است؟ در واقع برای نخستین‌بار در برنامه‌های توسعه‌ای بعد از انقلاب از حالت بخشی چندبُعدی به فرابخشی و در واقع به فضایی حرکت کردن رسیده‌ایم. این نکته اصلی برنامه ششم توسعه است. پس می‌توانم بگویم که برنامه ششم گذار اندیشه‌ای از بخشی به فرابخشی با رهیافت راهبردی."

افتخاری یادآور شد: "ماتریسی را که می‌توانیم طراحی کنیم می‌توان به مثابه یک چهاره راه هم تشبیه کرد. چهار مسیر بخشی، فرابخشی، عام و خاص مکانی این چهار راه را تشکیل می‌دهند. تفسیر من از این گذار و چهار راه بودن چیست؟ نخست اینکه برنامه از آن حالت ساده بخشی و فرابخشی یا دو راهی که قبلاً بود به چهارراه چندبُعدی تبدیل شد. این چهار راه چندبُعدی پیچیدگی خاصی هم به برنامه می‌دهد. این حرکت از سادگی به پچیدگی به ما چه می‌گوید؟ این حرکت دو پیامد را به ما گوشزد می‌کند: "اول این نکته مثبت را به ما بازگو می‌کند که فرهنگ اندیشه برنامه‌ریزی در سطح تصمیم‌گیری و بدنه کارشناسی شکل گرفته است. این نکته بسیار مثبتی است. دوم مدیریت کردن مسائل چندبُعدی توسعه‌ای است. توسعه روستایی به یک مدیریت سازگار و یکپارچه نیاز دارد."

وی در پایان سه نکته مهم را بازگو می‌کند: "نخست اینکه به‌نظر من باید نهادسازی کنیم. انجمن‌های علمی می‌توانند اینجا نقش دروازه تسهیل‌کننده و تسهیل‌گری ایفا کنند؛ لذا اگر این زمینه فراهم نشود، برنامه با مشکل راهبردی روبه‌رو خواهد شد. مثل برنامه‌های سابق حداکثر 32 درصد پیاده خواهد شد. دوم اینکه چهارراهی شدن برنامه یعنی اینکه برنامه چند بُعدی است و حرکت تکاملی آن اندیشه توسعه را در برنامه به ما نشان می‌دهد و سوم اینکه اگر بخواهیم برایند موارد قبلی را جمع‌بندی کنم به ما می‌گوید که این برنامه تنوع در روستا را مورد توجه قرار داده است، تفاوت‌های مکانی و فضایی را همانند نظام روستایی در نظر گرفته است. یعنی این برنامه ظرفیت‌ها و توان‌ها و ضعف‌ها و موانع را چند گونه دیده و این دید متنوع یعنی برنامه اندیشه میان رشته‌ای و فرارشته‌ای را مطرح ساخته است. قبلاً اینچنین نبوده است. در این برنامه می‌بینیم که روستا یک پدیده میان رشته‌ای و فرارشته‌ای است؛ لذا در این مقطع انجمن‌های علمی می‌توانند نقش راهبری را در اجرای این برنامه ایفا کنند."

سپس دکتر مجتبی پالوج، نایب‌رئیس انجمن و معاون مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی اقتصادی کشاورزی نیز درباره مواد و بندهای مرتبط با توسعه روستایی در برنامه ششم و پیگیری‌های هیأت رئیسه انجمن به‌منظور تأثیرگذاری هر چه بیشتر در مفاد برنامه از طریق ریاست مجلس شورای اسلامی مواردی را مطرح کرد.

وی اظهار کرد: "توسعه روستایی متأثر از راهبردهای کلان کشور است. فرهنگ کار و تلاش و اقتصاد مولد ازجمله داشته‌های جامعه روستایی است که مغفول شده و به تولید و تولیدگری توجه چندانی نمی‌شود. برنامه‌های توسعه، شهرمحور است در حالی که توسعه روستایی نمی‌تواند از توسعه کشور جدا باشد. برای توسعه روستایی ارائه خدمات دولتی به نوعی الزام است، اما شرط کافی آن مشارکت خود روستاییان است. فقط با مشارکت محلی است که امکان دارد توسعه روستایی پایدار شود. نهادسازی به‌عنوان یکی از زیرساخت‌ها برای طرح توسعه روستایی است."

معاون م ؤ سسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی اقتصادی کشاورزی تأکید کرد: "اقتصادی شدن در واقع ضامن پایداری توسعه روستایی خواهد بود. دیگر شرط پایداری توسعه روستایی دانش‌بنیان کردن کشاورزی است. تقویت بنیه اقتصاد روستا با ایجاد نهادهای مالی دولتی و مشارکت مردمی امکان‌پذیر است. حفاظت و صیانت از منابع پایه‌ای تولید شرط بقا و زیربنایی برای توسعه روستایی است."

پالوج معتقد است: "براساس قانون اساسی دولت موظف به تدوین برنامه توسعه است. برنامه‌ریزی به‌عنوان یک شیوه و ابزار در خدمت هدف‌های توسعه‌ای قرار می‌گیرد. برنامه‌ریزی و مدیریت روستایی هم مهم‌ترین عوامل توسعه روستایی محسوب می‌شوند و تعریف و تعیین جایگاه مناسب توسعه روستایی در توسعه کل کشور بسیار اهمیت دارد."

وی گفت: "شورای توسعه روستایی و عشایری و توانمندسازی گروه‌های کم‌درآمد به‌عنوان یکی از شوراهای 30گانه مطرح شد که چند کارگروه دارد: کارگروه اقتصادی و تولید، کارگروه محیطی و کالبدی و زیربنایی، کارگروه اجتماعی و فرهنگی، کارگروه نهادی و توانمندسازی و ساماندهی عشایر."

معاون مؤسسه افزود: "در سیاست‌های کلی نظام که مقام معظم رهبری ابلاغ کردند بند 19 و 20 به توسعه روستایی مربوط می‌شود. در بند 20 این سیاست‌ها می‌خوانیم: تثبیت جمعیت، تشویق مهاجرت به مناطق روستایی، نگاه سلسله‌مراتب برنامه‌ریزی از ملی تا محلی، تعیین سهم واقعی در توزیع منابع، منزلت اجتماعی روستاییان، ایجاد فرصت‌های جدید، کارآفرینی و اشتغال‌زایی و تأکیدی بر بند 9 سیاست‌های کشاورزی و ارتقاء سطح درآمد و روستاییان کشاورز محور کلیدی است که مدنظر بوده و ازجمله سیاست‌های کلی که در برنامه ششم توسعه بند 48 است. این بند هویت‌بخشی به سیمای شهر و روستا را مدنظر دارد."

پالوج عنوان کرد: "شورای توسعه روستایی به پنج هدف رسیده‌اند؛ نخست ارتقاء خدمات زیرساختی روستاها، دوم ارتقاء شاخص توسعه انسانی و اجتماعی تا سطح مناطق شهری، سوم توسعه و بهبود مدیریتی روستایی، چهارم توسعه اشتغال روستایی و پنجم انتظام بخشی به روابط شهر و روستا."

وی ادامه داد: "راهبرد دستیابی به این اهداف شامل هدف نخست تقویت بنیه اقتصادی، اصلاح ساختار اقتصادی، بهبود شاخص‌های بهره‌وری، ارتقاء ساختار اقتصادی و اجتماعی. هدف دوم تقویت پایدار سرمایه اجتماعی، توانمندسازی اجتماع‌محور در روستاها. هدف سوم پوشش خدمات نوین در روستاها، تقویت مدیریت یکپارچه روستایی، هدف چهارم بهبود و توسعه فضای کسب و کار، ارتقاء فعالیت سرمایه انسانی، گسترش دسترسی به تسهیلات و هدف پنجم ارتقای کیفیت در روستاها، توسعه معیشت، مسکن مناسب است."/