تهدید آینده جنگل با چرای دام

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) - لیلا مرگن:

طرح خروج دام از جنگل یکی از طرح‌هایی است که بیش از دو دهه از آغاز آن می‌گذرد، اما هنوز هم تعداد زیادی دام در جنگل‌های ایران وجود دارند. مطالعات انجام شده توسط کارشناسان رشته جنگلداری نشان می ‎ دهد، وجود دام در جنگل یکی از عوامل مهم تخریب تنوع زیستی در این اکوسیستم است.

به گزارش خبرنگار ایانا، طرح خروج دام از جنگل از سال 64 در ایران آغاز شد. بر اساس این طرح، دام‌ها شامل بز، گوسفند و گاو باید از جنگل خارج می‌شدند زیرا حضور دام در جنگل امکان اجرای طرح‌های جنگلداری را با مشکل مواجه می‌کرد. بر اساس اصول علم جنگلداری کلاسیک، در جنگلی که دام چرا می‌کند، بهره‌برداری صنعتی باید متوقف شود چون دام‌ها باعث کاهش میزان رویش در عرصه‌های جنگلی هستند. به همین دلیل طرح خروج دام از جنگل تدوین شد و این برنامه در بیش از 170 طرح جنگلداری (برنامه مدیریت جنگل) اجرا شد. در سال شروع برنامه چهار میلیون و 370 هزار واحد دامی در جنگل‌های شمال وجود داشت که با گذشت 25 سال از اجرای این طرح، فقط یک میلیون و 400 هزار واحد دامی از جنگل خارج شد. این طرح با وجود آنکه فقط 10 درصد از اعتبارات مورد نیاز خود را دریافت کرد اما موفقیت‌هایی هم داشت. با اجرای این طرح 40 درصد دام‌های متحرک و نیمه‌متحرک داخل جنگل کاهش یافت که این مسئله بر کاهش تخریب جنگل تأثیرگذار است.

تحقیقات بر اثر تخریبی دام در جنگل صحه می‌گذارد

با وجود آنکه علم جنگلداری دام را مخرب می‌داند اما مجلس شورای اسلامی در سال 92 تلاش کرد بودجه طرح خروج دام از جنگل را با این توجیه که معیشت جامعه روستایی به خطر می‌افتد، از لایحه بودجه حذف کند. نمایندگان خانه ملت بر این باور بودند که خروج اجباری جنگل‌نشینان معیشت آنها را به مخاطره می‌اندازد. البته کارشناسانی هم وجود دارند که دام‌ها را عاملی برای کنترل دارواش (نوعی گیاه انگلی) در جنگل می‌دانند. این گروه کود حیوانی حاصل از گاوسراها را عاملی برای تقویت خاک جنگل دانسته و معتقدند آن قدرها هم که بر نقش مخرب دام‌ها تاکید شده، حضور گاوسراها در جنگل مخرب نیست. اما تحقیقات محسن جوانمیری پور دانشجوی دکترای جنگلداری دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران که به همراه سه تن از اساتید این دانشکده شامل محمد رضا مروی مهاجر، وحید اعتماد و محمود زبیری در بخش پاتم جنگل خیرودکنار نوشهر انجام شده و نتایج آن در نشریه جنگل و فرآورده‌های چوب مجله منابع طبیعی ایران دوره 66 چاپ شده‌است، نشان می‌دهد که دام‌ها اثر مثبتی بر روی جنگل ندارند.

بر اساس این تحقیق، چرای دام باعث می‌شود لاشبرگ در کف جنگل انباشته نشود. لاشبرگ‌ها یا همان هوموس، عامل جذب خاک و مرطوب نگه داشتن زمین هستند. لا شبرگ‌ها محل مخفی شدن بذر درختان جنگلی هستند تا این بذرها در فصل مناسب به نهال شوند. بنابراین حذف لاشبرگ‌ها برای جنگل مضر است زیرا خاک جنگل مستقیم در برابر بارش قرار گرفته و فرسوده می‌شود. با تخریب خاک، فضای رویش گونه اصلی اکوسیستم جنگلی از بین می‌رود.

در مطالعه جوانمیری، چرای دام عامل از بین برنده روند توالی در جنگل معرفی شده‌است. به نحوی که گونه‌های راش، بلوط، پلت و ملج که در پایان دوره توالی در جنگل ظاهر می‌شوند، در فواصل نزدیک به گاوسراها جای خود را به درختان پیشگامی مثل افرا، توسکا و ممرز می‌دهند. همچنین به علت افزایش ازت خاک جنگل در اثر وجود کود دامی، گونه‌های گزنه، سرخس عقابی، شبدر ترشک و آقطی سیاه در جنگل ظاهر می‌شود که گونه‌های مهاجم هستند.

در این مطالعه رفتار دامداران برای تامین علوفه دام‌ها نیز مورد توجه قرار گرفته‌ ‎ است. بر اساس این مطالعه، دامداران برای تامین علوفه مورد نیاز دام‌های خود و با هدف رویش گیاه در کف جنگل، اقدام به کت‌زنی درختان کرده (برش نواری پوست دور درخت که منجر به خشک شدن درخت و افزایش نوردهی به کف جنگل می‌شود) یا جنگل را تنک می‌کنند. در عمل تنک کردن تعدادی از درختان را قطع می‌کنند که نور بیشتری فضای بیشتری برای رویش علف ایجاد شود. در اثر این دو اقدام، انواع گیاهان علفی مهاجم و ناخواسته از قبیل سرخس، تمشک و گزنه در جنگل ظاهر می‌شود. گیاهانی نظیر فرفیون و ملف نیز در اثر تخریب ناشی از حضور دام در جنگل و چرای دام، در کف جنگل رشد می‌کنند.

آن طور که در مطالعات جوانمیری آمده‌است، ظهور ارزن جنگلی و فرفیون جنگلی نشان‌دهنده تخریب جنگل بر اثر چرای مفرط دام است. وجود تمشک هم نشانه تخریب جنگل در اثر برداشت تاج پوشش و خاک خلل و فرج‌دار است که در نزدیکی گاوسراها به راحتی قابل مشاهده‌است.

این تحقیق نشان می‌دهد: با افزایش فاصله از گاوسراها میزان تنوع گونه‌ای افزایش پیدا می‌کند. زیرا در فواصل کمتر از 500 متر از گاوسرا، چرای مفرط دام باعث ظهور گونه‌های مهاجم می‌شود. اما هرچه از گاوسراها بیشتر فاصله می‌گیریم (بیش از یک‌هزار متر) بر تنوع گونه‌های اصلی رویشگاه افزوده می‌شود.

تداوم چرا، گونه‌های پرستار را هم حذف می‌کند

به ظاهر با حذف درختان اصلی رویشگاه، گونه‌های دیگری در جنگل ظاهر می‌شوند که جای خالی گونه‌های قبلی را پر می‌کنند در نتیجه افراد غیر متخصص، قادر به تشخیص تخریب جنگل نیستند و همین عامل، ممکن است سبب شود، گروهی دام‌ها را غیر مخرب بدانند و حتی تلاش کنند بر میزان دام‌های خود در جنگل بیافزایند. اما مطالعه جوانمیری و اساتیدش نشان می‌دهد که جنگل تا حد معینی قادر به تحمل فشار دام در این اکوسیستم طبیعی است. زیرا در شرایط تخریب در اثر حضور دام، ابتدا شاهد حضور گونه‌های خاردار از قبیل ولیک در مناطق نزدیک‌تر به گاوسراها هستیم که از نظر اکولوژیکی نقش پرستار را دارند. اما در صورت تداوم تخریب، این گونه‌های پرستار نیز حذف می‌شوند. رفت و آمد دام باعث فشردگی خاک شده و زادآوری را حذف می‌کند.

در پیشینه این پژوهش، به مطالعات سایر کشورها در زمینه نقش دام بر تخریب جنگل نیز اشاره شده‌است. بر اساس تحقیقی که در آمریکا انجام شده، با حضور دام در جنگل میزان تولید در گونه‌های چوبی کالیفرنیا کاهش یافته‌است.

همچنین در تحقیق دیگری که محسن جوانمیری، محمد رضا مروی مهاجر، وحید اعتماد از گروه جنگلداری دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران به همراه امیر حسین جوانبخت و جلال هناره خلیانی از گروه جنگلداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد چالوس روی کیفیت نهال‌های نزدیک گاوسراها در بخش پاتم جنگل خیرودکنار نوشهر(محل انجام مطالعه قبلی) انجام داده‌اند، نشان می‌دهد دام‌ها نه تنها باعث تغییر پوشش گیاهی منطقه می‌شوند بلکه بر کیفیت نهال‌ها نیز تاثیر گذاشته و باعث ایجاد حالت چنگالی در نهال‌ها می‌شوند.

بر اساس مطالعات این گروه که در شماره اول سال پنجم مجله تحقیقات منابع طبیعی تجدید شونده منتشر شده، در نزدیکی گاوسراها فراوانی نهال‌های سالم به چنگالی 30 به 70 درصد بوده‌است یعنی در نزدیکی گاوسراها به دلیل چرای دام، میزان نهال‌های سالم کاهش می‌یابد و هرچه از گاوسراها دورتر می‌شویم، نهال‌های سالم بیشتری خواهیم دید. افزایش تعداد نهال‌های چنگالی در آینده، پایداری زیست بوم‌های جنگلی را به مخاطره انداخته و در نتیجه مدیریت جنگل را زیر سئوال می‌برد.

بر اساس این تحقیق زیان‌های چرای دام در جنگل‌ها شامل سرچر شدن جوانه انتهایی، چند شاخگی و فرم نامطلوب نهال ‎ ها، زخمی شدن نهال‌ها، جویدگی پوست آن، شیوع بیماری‌های قارچی ناشی از پوسیدگی نهال یا درخت، از بین رفتن گونه‌های نادر و در نهایت کاهش تنوع زیستی در جنگل است./

L-951123-01