خیز عربستان به سوی تکنولوژی شیرین کردن آب
همه می‌دانند که عربستان کشور کم‌آبی است. بخش اعظم این بزرگترین کشور شبه‌جزیره عربستان با بیابان پوشیده شده و ذخیره آبی اندکی در بخش‌هایی از شرق این کشور وجود دارد. درواقع، پادشاهی عربستان از زمان تشکیل، پس از جنگ جهانی اول با این مشکل کنار آمده و این امر، چیزی است که قبایل شبه‌جزیره عربستان طی قرن‌ها فراگرفته‌اند که با آن زندگی کنند. با این‌حال، استفاده بیش‌ازحد و مداوم در طول نیمه‌دوم قرن گذشته و افزایش فشارهای جمعیتی و اقتصادی در دهه‌های بعدی ذخایر آبی عربستان را به نقطه بحرانی کشانده است.
هیچ چیز در صحرا نیست؟
آب سطحی اندک عربستان، جمعیت زیاد و روبه‌رشد این کشور را وامی دارد که به آب‌های زیرزمینی تکیه کند. در حاضر، آب تنها برای تأمین ٧٦ مترمکعب (در حدود ٢٠هزار گالن) برای هر نفر در سال کفایت می‌کند که بسیار کمتر از میزان نیاز عادی یعنی ٥٠٠ مترمکعب به‌ازای هر نفر در سال است. مصرف آب در عربستان حتی با وجود دارا بودن بیشترین ظرفیت آب‌شیرین‌کن در جهان، بسیار بیشتر از منابع تجدیدپذیر آب در دسترس در این کشور است که به‌صورت طبیعی موجود است.
افزون‌براین، سفره‌های آب زیرزمینی که قسمت عمده منابع آبی این کشور را تشکیل می‌دهند، به‌کندی پر می‌شوند. وقتی برداشت بیشتر از روند احیا باشد، سطح آب‌های زیرزمینی و درنهایت کیفیت آن کاهش می‌یابد. سفره‌های آب زیرزمینی در عربستان از نوعی هستند که با نام «آب فسیلی» شناخته می‌شوند یا آبی که در یک محیط بسته برای هزاران سال دست‌نخورده باقی‌مانده که نرخ احیای آن بی نهایت کند است و برداشت بی‌رویه منجر به آسیب‌های جبران‌ناپذیری می‌شود. طبق برخی برآوردها منابع طبیعی آب در بخش‌هایی از عربستان، طی ٢٠سال آینده در معرض خطر نابودی هستند. این مشکل تا حد زیادی به واسطه سیاست‌های کشاورزی این کشور در ٥٠سال اخیر بوده که منابع اندک آب را تحت فشار قرار داده است.
آمار به روشنی نشان می‌دهد که کشاورزی تا چه حد مصرف آب در عربستان را تحت سلطه خود داشته است. عربستان‌سعودی با وجود صحراهای بی‌پایان و زمین‌های بایر، در دهه‌های ١٩٧٠ و ١٩٨٠ ششمین صادر‌کننده گندم در جهان بوده است. آنچه باعث این افزایش تولید شده، مشوق‌های دولتی بوده که هر دو هدف خودکفایی و تأمین ذخیره کشور را تأمین کرده ولی واقعیت این است که در زمان توسعه کشاورزی، میزان آبیاری سر به فلک کشید، یعنی رشدی برابر با ٤٠٠درصد در طی کمتر از ٢٠سال. فقدان پایداری استراتژی به‌ویژه در تولید داخلی غلات، درنهایت آشکار شد. تولید غلات کاهش یافت اما تولید در بخش‌های دیگر کشاورزی، به‌ویژه در کالاهای باارزش از قبیل میوه‌ها، سبزیجات، گوشت و لبنیات، لزوما دچار کاهش مشابه نشد، حتی به‌عنوان یک طرح کاهشی عمده، آبیاری سطح زیر کشت کاهش پیدا نکرد.
تقاضای آب در عربستان
از زمانی که به واسطه کنار گذاشتن سیاست خودکفایی در تولید گندم توسط دولت، تقاضا برای آب در بخش کشاورزی عربستان کاهش پیدا کرد، نیاز به آب در سایر بخش‌ها رو به افزایش گذاشت. تقاضای داخلی برای آب با نرخ رشد سالانه ٦درصد درحال رشد است و انتظار می‌رود که نیاز برای مصرف آب توسط بخش صنعتی ظرف ١٥سال پیش‌رو تا میزان ٥٠درصد افزایش یابد.
در عین‌حال که نیاز داخلی و بخش صنعت درحال فزونی است، هنوز کشاورزی بزرگترین بخش مصرف‌کننده آب در عربستان به شمار می‌آید. نیاز به آب در صنعت در طول سال‌های گذشته به بیش از ٥/٧درصد در سال رسیده و پیش‌بینی می‌شود که این رشد سریع، ظرف ١٥سال پیش‌رو بالغ‌بر به ٥٠درصد خواهد بود. از آن‌جایی که ریاض در جست‌وجوی تنوع منابع درآمد و عدم‌اتکای صرف به تولید نفت و گار طبیعی است، بخش‌هایی که در آینده به موازات توسعه صنعت و تولید رشد خواهند کرد، قسمت‌های کلیدی در چشم‌انداز ٢٠٣٠ خواهند بود. تعداد بیشتر شیرین‌کننده‌های آب برای تأمین این نیاز، حیاتی است.
ساخت آب مصنوعی
ریاض برای تأمین مصرف بالای آب، در جست‌وجوی توسعه عملیات آب‌شیرین‌کن به‌علاوه ایجاد پروژه‌های جدید است. برای تأمین تقاضا در مناطق شهری برآورد می‌شود که ٣٠میلیارد دلار سرمایه‌گذاری ظرف ١٥سال آینده مورد نیاز خواهد بود. کارخانجات زیادی درحال ساخت هستند و حتی برخی در مرحله برنامه‌ریزی‌اند. اگر تمام برنامه‌ها درست انجام گیرد، تقریبا ٣میلیون مترمکعب در هر روز به ظرفیت آب این کشور افزوده می‌شود.
سوخت مورد نیاز برای این کارخانجات جدید و تولید آب مصنوعی مورد نیاز، با افزایش دادن تقاضای داخلی نفت، پایداری و تعادل صادرات انرژی این کشور را مورد تهدید قرار می‌دهد. با این همه، بسیاری از این کارخانجات تازه تاسیس ازجمله کارخانه‌ای که درحال ساخت است و بزرگترین آب‌شیرین‌کن خورشیدی در جهان خواهد بود بر بهبود بهره‌وری و بکارگیری منابع جایگزین انرژی تمرکز دارند. نیاز برای تأمین انرژی آب‌شیرین‌کن، بدون‌شک در تقاضای داخلی عربستان برای نفت نقش خواهد داشت.
هدف عربستان از خصوصی سازی نیز ایفا کردن نقشی در بخش آب‌شیرین‌کن است. سهم آب شیرین تولیدشده توسط شرکت‌های دولتی از ٨٤درصد در سال ٢٠٠٩ به کمتر از ٦٠درصد در سال٢٠١٣ رسید. این تفاوت را شرکت آب و برق «جبیل» و «شعیبه» که از بزرگترین تولیدکنندگان هستند و ٨تولید‌کننده دیگر ایجاد می‌کنند، بخشی که پتانسیل افزایش اشتغال برای شهروندان سعودی به‌علاوه فرصتی برای همکاری سرمایه‌گذاران بخش خصوصی را نشان می‌دهد. شیرین‌کردن آب پذیرای سرمایه‌های خارجی نیز هست. برای مثال، شرکت جبیل که سهامداران سعودی دارد، سرمایه‌گذاران کویتی و شرکایی از شرکت‌های فرانسوی، آمریکایی و کره‌جنوبی را جذب کرده است. نشانه‌هایی مبنی بر علاقه‌مندی ریاض جهت مشارکت با اسراییل نیز بوده است، چراکه اسراییل فناوری شیرین‌کردن و بازیافت آب را آن‌قدر توسعه داده که امنیت آب خود را تا حد زیادی بهبود بخشیده است.
هنوز آب‌شیرین‌کن آن‌قدر در دسترس نیست که بتواند فاصله بین تقاضا و منابع موجود آب تجدیدپذیر را پر کند. عربستان برای محافظت از ذخیره رو به کاهش آب باید در بخش آب سرمایه‌گذاری کند، اتلاف سیستم و نرخ مصرف صنعتی و کشاورزی را کاهش دهد و یارانه‌های ناپایدار آب را قطع کند. دولت باید این واقعیت را دریابد که عموم مردم نسبت به هر تغییری در برنامه‌های قیمت، پذیرش اندکی دارند.
برای مثال، قطع کمک مالی در بخش آب به‌عنوان قسمتی از اقدامات ریاضت اقتصادی در اواخر‌سال گذشته به اجرا درآمد و منجر به اعتراض عمومی شد که در نهایت، به انفصال وزیر آب و برق در سال ٢٠١٦ انجامید. هر گونه تغییر به همان اندازه دشوار خواهد بود، حتی تلاش سعودی برای کاهش آب مصرفی افراد از طریق کمپین‌های روابط عمومی که تا حدودی در سایر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس موفق بوده، احتمالا تأثیر چندانی در این کشور نخواهد داشت.
از این‌رو منابع اندک آب عربستان‌سعودی کم و کمتر خواهد شد. البته بخش آب به واسطه سرمایه‌گذاری‌های متعدد انجام شده در چشم‌انداز سال ٢٠٣٠ فراموش نشده است. با این‌حال، تا زمانی که قیمت نفت بهبود یابد، محدودیت‌های بودجه یک مسأله اساسی را برجسته خواهد کرد که پیشتر در پس وجوه مازاد، پنهان شده بود. سرمایه‌گذاری، ظرفیت آب‌شیرین‌کن را افزایش خواهد داد اما این به تنهایی برای جبران کسری طبیعی آب، کافی نیست و نوسان عربستان‌سعودی در لبه پرتگاه منابع محدود آب ادامه خواهد یافت.
دیدگاه تان را بنویسید