اگرواکولوژی مشکل تغییر اقلیم را حل می‌کند/ کشاورزی اکولوژیک تنوع را تا ۷۹ درصد افزایش می‌دهد/ تمام شاخص‌های بیولوژیکی رو به خطر پیش می‌روند/ اگرواکولوژی دنبال نوآوری‌های محلی است

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) - وحید اسلام‌زاده/ هانیه مغانی:

برنامه "هم‌اندیشی نقش اگرواکولوژی در دستیابی به حاکمیت غذایی و امنیت غذایی پایدار" روز چهارشنبه 11 اسفند 1395 در مرکز همایش‌های بین‌المللی دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد. در این همایش ابتدا دکتر هومن لیاقتی، رئیس پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی به ایراد سخنرانی پرداخت. او با موضوع "ضرورت‌ها و الزامات پرداختن به امنیت غذایی و حاکمیت غذایی" به سخنرانی پرداخت و گفت: "مسئله غذا و امنیت غذایی مسئله‌ای است که مبتلا‌به هر ‌روزه ی تک تک ما انسان‌ها است. سوء مصرف منابع طبیعی ناگزیر ما را در مسیر انحطاط کره زمین قرار می‌دهد و اگر به این مسیر بدون ترمز تا سال ۲۰۳۰ ادامه دهیم کره زمین را نابود خواهیم کرد."

وی در ادامه گفت: "با الگوهای غلط، امنیت غذایی و حاکمیت غذایی از بین می‌رود. مسائل اجتماعی جوامع باید به سرعت بررسی شود و با مسائل اقتصادی طبق الگوی اقتصاد اکولوژیک انطباق یابد. اقتصاد اکولوژیک به صورت صریح می‌گوید که اکوسیستم‌ها فعالیت‌های اقتصادی را دیکته می‌کنند، این موضوع به خصوص از قرن ۱۹ به این طرف به دلیل کشت‌های اجباری در سراسر جهان باعث شده که صدمات فراوانی بر محیط زیست وارد شود. چغندر قند یک نمونه بارز این مسئله است. چرا که کشت اجباری این گیاه در ایران اثرات سوء فراوانی را موجب شده است. این قبیل دخالت‌ها در کنار یکدیگر بحران‌های محیط زیستی بسیاری همچون پدیده‌ گرد و غبار را موجب می‌شود."

رئیس پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی گفت: "خوشبختانه بسیاری از مسئولان که پیش از این نسبت به بازاندیشی در سیاست گزاری‌های غلط کشاورزی موضع گیری داشتند، امروزه با تعقل و خردورزی درصدد بازیابی رهیافتی در راستای نهادینه سازی کشاورزی اکولوژیک هستند. این راه یعنی روی آوردن به کشاورزی اکولوژیک، راهی دشوار بوده اما از آنچه که امروز بدان دست یافته ایم خرسندیم."

پروفسور محمد تقی فرور، رئیس مؤسسه توسعه پایدار و محیط زیست به نمایندگی از پروفسور میشل پمبر، استاد دانشگاه و رئیس پژوهشکده اگرواکولوژی دانشگاه کاونتری بریتانیا در نشست هم‌اندیشی نقش اگرواکولوژی در دست یابی به حاکمیت غذایی و امنیت غذایی پایدار گفت: "نظام‌های تولید غذا و کشاورزی بیش از هر زمانی ناپایدار شده اند. تمام شاخص‌های بیولوژیکی رو به منفی شدن و رو به خطر پیش می‌روند. تا کنون این بحران در تاریخ بشریت اتفاق نیفتاده و بهای روبه رو شدن با این خطر روز به روز افزایش می‌یابد."

وی در ادامه با اشاره به این که "حدود ۱۰ سال پیش گروهی از متخصصان کشاورزی مدلی را به عنوان ارزیابی دانش کشاورزی، علم و توسعه به وجود آوردند" گفت: " این امر بیانگر این است که روشی که دنیا برای تامین غذا در نظر گرفته باید به صورت ریشه ای تغییر یابد؛ یعنی باید به فقرا توجه بیشتری شود. این مطالعه به دنبال این است که آسیب پذیری نظام تولید غذا باید از طریق راه کارها و نوآوری‌های محلی و روش‌های اگرواکولوژی حل شود."

وی تأکید کرد که "بالاترین اولویت الان این است که باید به دنبال نظام‌هایی بود که نهاده‌های کمی مصرف کنند اما ستاده‌های بسیاری داشته باشند تا طبیعت بتواند جریان خود را ادامه دهد.اگرواکولوژی یعنی کاربرد علوم اکولوژی در مطالعه، طراحی و مدیریت کشاورزی پایدار. اگرواکولوژی، اکولوژی نظام‌های تولید غذاست بنابراین هم علم است و هم نهضت."

وی افزود: "اصول اگرواکولوژی بیان می‌دارد که باید خود را با محیط محلی و توان‌ها و فرصت‌ها و محدودیت هایش وفق داد. باید شرایط مناسب را در خاک ایجاد کرد تا رشد گیاهان و بازیافت مواد تغذیه ای ایجاد شود؛ بدان معنا که با بالا بردن تنوع زیستی به طوری که در نظام اگرواکوسیستم در طول زمان و در مکان‌های مختلف قابل اعمال باشد، بتوان تولید محصول، درخت و دام را توامان و به صورت یکدست ادامه داد."

وی در ادامه با اشاره به این که "باید واکنش‌های اکولوژیک و بیولوژیک و بهره وری را در کل نظام کشاورزی بالا ببریم و در نهایت باید فرسایش آب و خاک را به حداقل رساند" گفت: "اگرواکولوژی بر دانش و توان کشاورزان، صیادان و عشایر استوار است. این دانش باعث افزایش تنوع و تاب آوری در زمینه کشاورزی می‌شود. باید به جای اعمال الگوی انتقال تکنولوژی از نظام تحقیقات و توسعه را به صورت غیرمتمرکز و به صورت اعمال سیاست از پایین به بالا استفاده کرد. اصل دیگر این است که تنوع و کشاورزی و استفاده از سرزمین باید حالت چند بعدی داشته باشد و نه حالتی تک بعدی. اگرواکولوژی بر مبنای تنوع ژنتیک است."

پروفسور محمد تقی فرور، در ادامه گفت: "اگرواکولوژی امری است در راستای تامین اهداف حاکمیت غذایی و در این جهت است که حقوق مردم در دسترسی به منابع خود یعنی زمین، آب، بذر و قلمروهای شان به رسمیت شناخته می‌شود. این روش یعنی اگرواکولوژی معتقد است که باید به روش‌های محلی و دانش‌های محلی تکیه کرد تا بتوان به حاکمیت و امنیت غذایی دست‌ یافت."

این استاد دانشگاه گفت: "در اگرواکولوژی نظام‌های خطی در تولید که مثلاً در آن آب و غذا به فاضلاب، یا سوخت که به آلودگی‌ها در هوا تبدیل می‌شود باید به نظام دَوَرانی روی آورد تا به تعادل در به دست آوردن نفع رسید.باید یک جا به جایی عظیم در نظام تولیدی ایجاد کرد. یعنی محصولات به صورت محلی تولید و مصرف گردند"

فرور در آخر با این جمله که "اگرواکولوژی باعث افزایش محصولات غذایی و همچنین قابلیت دسترسی به محصولات غذایی می‌شود لذا امنیت و حاکمیت غذایی را نیز تامین می‌کند" به سخنان خود خاتمه داد.

گذار به کشاورزی اگرواکولوژی

پژوهشگر ارشد بین‌المللی حوزه امنیت غذایی در این هم‌اندیشی با اشاره به این که پژوهش‌های وی در یک جزوه با عنوان از "تک محصولی به تنوع زیستی" چاپ شده است گفت: "برای گذار از کشاورزی رایج به اگرواکولوژی باید از رهیافتی استفاده کرد که به این سوال پاسخ می‌دهد که چگونه کشاورزی رایج نهادینه شده و چگونه می‌توان این نهادینگی اشتباه را از بین برد و اگرو اکولوژی را جایگزین آن کرد."

خانم لیم لی چینگ افزود: "ویژگی کشاورزی رایج تک کِشتی کردن به صورت گسترده و اتکای بسیار بالا به نهاده‌های خارجی است. نماد و بروز عینی آن را می‌توان در انقلاب سبز دید. در مطالعه پژوهشگران می‌توان دید که انقلاب سبز دستاوردهایی داشته اما چالش‌های آن را نمی‌توان نادیده گرفت. با همه توفیقات کشاورزی رایج، دنیا همچنان با گرسنگی گسترده به ویژه در زمینه ایمنی و امنیت غذایی مواجه است. ناکامی کشاورزی رایج در خصوص تامین غذای کافی و سالم را باید به چالش آلودگی‌های محیط زیستی که تا کنون ایجاد کرده، افزود. کشاورزی رایج حتی نتوانست عدالت اجتماعی با خود به ارمغان آورد، لذا فقر کشاورزها به فقر پشت در سیلوهای بسته منتقل شد."

وی افزود: "مستندات نشان می‌دهد که بشر دیرزمانی است که از ظرفیت محیطی کره زمین در همه ابعاد آن یعنی در بعد خاک، آب و محیط زیست تجاوز کرده است. تمام کاستی‌هایی که برای کشاورزی رایج برشمرده می‌شود توسط کشاورزی اکولوژیک که مبتنی بر دانش، دانش بومی، عدالت زیست محیطی و سلامت است پاسخ داده شده است."

او با اشاره به این که "بنیان‌های فلسفی اگرواکولوژی متفات از کشاورزی رایج است" گفت: "اگرواکولوژی بر چرخه روابط درون سیستم بنیان نهاده شده بر خلاف کشاورزی رایج که کشاورزی مقلد و وابسته است. هم از نظر بهره وری و تنوع زیستی و تغذیه، اگرواکولوژی نظام‌های سازگارتری برای روند کنونی محیط زیست پدید می‌آورد" و به مهم ترین چالش این رشته اشاره کرد و گفت: "یکی از مهم ترین چالش‌های اگرو این است که آیا می‌تواند غذای ما را تامین کند؟ کشاورزی ارگانیک ۸۰ درصد تولیدات کشاورزی در کشورهای در حال توسعه را تامین می‌کند بنابراین جواب به این سوال قطعا مثبت است. مشاهده می‌کنید که حتی بر حسب تنوع زیستی کشاورزی اکولوژیک تنوع را تا ۷۹ درصد افزایش می‌دهد. مهمترین مشکل فرا روی ما تغییر اقلیم است که قطعا اگرو اکولوژی مناسبترین راه برای روبه رویی با آن است."

این پژوهشگر ارشد بین‌المللی حوزه امنیت غذایی با اشاره به این که "یک مطالعه ۳۰ ساله حاکی از آن است که عملکرد ارگانیک و رایج یکسان است لذا این ادعا که ارگانیک باعث کم محصولی می‌شود ادعایی پوچ است" در ارتباط با عملکرد درازمدت کشت ارگانیک گفت: "در دراز مدت عملکرد ارگانیک در شرایط خشکی از کشاورزی رایج و کشاورزی تراژنه بیشتر بوده است. این یکنواختی که در کشاورزی رایج می‌بینید باعث فروپاشی سیستم کشاورزی در طولانی مدت می‌شود. در کشاورزی رایج یک تنش خشکی شدید باعث از بین رفتن کل محصول می‌شود."

وی افزود: "دانش بومی دستاوردهای ارزشمندی دارد که می‌تواند در شرایط تغییر اقلیم به ما کمک کند. کشاورزی اکولوژیک باعث کاهش گازهای گلخانه ای می‌شود و چرخه آب را به بهترین نحو رقم می‌زند لذا بهترین راه حل برای روبه رویی با تغییرات اقلیمی کنونی است."

در ادامه این پژوهشگر با تأکید بر این که "وقتی از تنوع زیستی صحبت می‌کنیم منظور این است که حاصلخیزی خاک و نظام عرضه مواد غذایی، کاهش انتشار گازهای گلخانه ای بهبود می‌یابد"، در باره کیفیت محصولات اکولوژیک گفت: "علاوه بر این با استفاده از روش کشاورزی اکولوژیک به مواد غذایی مغذی تر و همچنین سالم تری دست پیدا می‌کنیم. عدم کاربرد نهاده‌های شیمایی و استفاده از عناصر غذایی سودمند و چرخه‌های اکولوژیک در نظام کشاورزی اکولوژیک تنوع زیستی و زراعی باعث دستیابی به سفره غذایی متنوع تری می‌شود که تمام این موارد رژیم غذایی سالم‌تر و مغذی‌تر را موجب می‌شود. همچنین مطالعات حاکی از آن است که مواد غذایی ارگانیک از لحاظ کیفیت ارزش غذایی بالاتری دارند."

وی سپس به ابعاد اجتماعی اجتماعی کشاورزی اگرواکولوژیک اشاره کرد و گفت: "از نظر اجتماعی و فرهنگی هم این مدل کشاورزی ارزشمند تر از کشاورزی رایج است. چرا که بر دانش بومی و سنتی استوار است. با وجود این همه منافع چرا همچنان اگرواکولوژی مهجور مانده؟ پاسخ به این پرسش در ابعاد سیاسی و سیاست اقتصاد جهان نهفته است. برای رهایی از این دام‌ها، چند مانع وجود دارد: ۱- جهانی شدن و وابستگی به محصولات یکنواخت، ۲- سیاست‌های جهانی که برای بازارهای جهانی تعیین تکلیف می‌کنند و محصولاتی که کشت می‌شوند دیکته می‌کنند، ۳- نظام‌ کشاورزی که منشاء تمام این مشکلات است نمی‌تواند خودش راه حل این مشکلات هم باشد، ۴- شرکت‌های چندملیتی و غلبه ای که این شرکت‌ها بر تمام دنیا دارند، ۵- تمرکز گرایی در سراسر جهان که بازار بذر را کنترل می‌کند، ۶- چنبره برند‌ها و تعیین تکلیف این که چه بکاریم و چه مصرف کنیم؟ هدف همه این شرکت‌ها این است که نظام و بازار رایج را حفظ کنند."

وی در ادامه به راه کارهای رفع این موانع اشاره کرد و گفت: "برای این موانع راه کارهایی وجود داد: ۱- باید جهان بفهمد که اگرو راه حل است همان طور که فائو نیز در سال ۲۰۱۴ به این نتیجه رسید. ۲- سیاست گذاری‌ها در دنیا در حال تغییر است و برنامه‌های ملی در بسیاری از کشورها برای روی آوردن به اگرو اکولوژی در حال اعمال است. ۳- ایجاد انگیزش و نگاه برد - برد موضوعات چه از لحاظ تولیدکننده و چه از لحاظ مصرف کننده و لحاظ کردن منافع تمام گروه‌ها و ذی نفعان مدنظر است. ۴- آگاهی روزافزون در خصوص اهمیت تغذیه سالم و سلامت غذایی و ضرورت کوتاه کردن زنجیره‌های تولید و توزیع غذا.

وی درحوزه اجتماعی برای جاافتادن نگرش اگرواکولوژی در حوزه کشاورزی گفت: "این نوع از کشاورزی نیاز به جریان سازی دارد، لذا باید از جنبش‌ها حمایت کرد. باید در قالب برنامه‌های آموزشی سیاست‌های غذایی ناکارآمد کنونی را تغییر داد. ما در بطن بحران هستیم، هم اکنون باید برای رهایی از این بحران اقدام کرد و دست به کار شد. کشاورزی رایج نگاه غالب است و اثرات منفی بسیاری دارد که کارتل‌ها و شرکت‌های غول آسای چندملیتی برای سود اقتصادی خود این نوع کشاورزی را سرپا نگه داشته اند که ضروری است تغییر یابد؛ لذا آموزش و آگاهی رسانی در این خصوص ضروری است."

دو نمونه از تجارب اگرواکولوژی موفق

در ادامه برنامه یک کشاورز و یک نانوا تجارب کارهای خود را از منظر اگرواکولوژی مطرح کردند. ابتدا آقای ناصر پرتویی، کشاورز دیم کار روانسر کرمانشاه در نشست هم‌اندیشی نقش اگرواکولوژی در دستیابی به حاکمیت غذایی و امنیت غذایی پایدار گفت: "به عنوان یک کشاورز در روستای مراد آباد، 16 کیلومتری شهرستان روانسر در استان کرمانشاه قبلا باوری به تغییر رویکرد در کشاورزی نداشتم و در منطقه سرد و خشک خودمان فقط گندم سرداری کشت می‌کردم و اگر به آن سم و کود زیاد می‌دادیم، این رقم دچار ورس و آفت می‌شد." وی افزود:" بعد از آن با آشنایی با مؤسسه توسعه پایدار و محیط زیست (سنستا) با طرح به نژادی مشارکتی- تکاملی گندم و جو آشنا شدم. در واقع به بقچه تنوع ژنتیکی از دست رفته خود دست پیدا کردیم، بقچه ای که به شدت به آن احتیاج داشتم و در این برنامه به بازدهی بسیار بالایی رسیدم. کشور ما ریز اقلیم‌های مختلفی دارد، در خود روستای ما ریز اقلیم‌های بسیار زیادی وجود دارد و برای کشاورزی در آن‌ها به تنوع زیستی نیاز داشتیم، که با روش به نژادی تکاملی گیاهان به آن رسیدیم."

وی افزود: "قبلا اگر کشاورزی به مزرعه ما می‌آمد و از ما بذر یکنواخت (تک‌رقم) می‌خواست، جرات نداشتیم به آن‌ها بذر تک رقم بدهیم. بذرهای یکنواخت شرایط را محدود می‌کنند، بسیار ناپایدار هستند و با آفت و بیماری‌ها به راحتی از بین می‌روند. این درحالی است که جمعیت‌های تکاملی را می‌توان بدون ترس در تمام شرایط اقلیمی و محیطی کشت کرد. علاوه بر این ما با تنوع زیستی به نان بسیار با کیفیت و خوش طعم و خوش بویی رسیدیم، تا جایی که وقتی با آرد گندم‌های تکاملی در روستا نان پختیم، همه متوجه بوی خوب آن شده و به دنبال آرد آن بودند."

سپس آقای شهریار محمودی، کشاورز- نانوا شهرستان دالاهو استان کرمانشاه در این هم‌اندیشی گفت: "با رویکرد اشتباه باعث از بین رفتن روش‌های سنتی، تناوب، آیش، منابع آب و خاک در بحث کشاورزی شدیم." وی افزود: "به نظر ما محصول و عایدات کشاورزی سنتی در گذشته بسیار زیاد بود در حالی که در رویکرد کنونی کشاورزی که بسیار رواج پیدا کرده، محصول بسیار کمتر شده است. پیشینیان می‌گفتند کشاورز دیم‌کار نباید هیچگاه یک رقم کشت کند تا از این طریق بتوان با آفات، خشکسالی و بحران‌های دیگر مقابله کرد و در هر شرایطی محصول داشت. در شهر ما هیچ محصول آبی وجود ندارد، تنوع ژنتیکی باعث شد که ما بتوانیم در طول این‌ سال‌ها از تمام بحران‌ها عبور کنیم."/

عکس‌ها: فاطمه ذولفقاری - رامین روحانی