ضعف نظارت بر مطالعات خاک شناسی، به‌دلیل نقص قانون/ توسعه باغات در اراضی شیب‌دار بدون توجه به پتانسیل‌های خاک، محکوم به شکست است

قائم مقام موسسه تحقیقات خاک و آب گفت: نظارت بر مطالعات خاکشناسی طرح‌هایی نظیر سدسازی به خاطر اشکال قانونی، درست انجام نمی‌شود و این موسسه به دلیل تخصصی بودن، امکان این نظارت را دارد که متاسفانه ندیده گرفته می‌شود.

کشاورزی پای ثابت تمام پروژه‌های سدسازی کشور است. هر سدی که ساخته شده، یکی از اهدافش تامین آب کشاورزی بوده است. اما آیا می‌توان آب به عنوان یک نهاده کمیاب را صرف هر نوع زمینی کنیم؟ آیا در ایران منابع خاک به قدری غنی است که با تامین آب و انتقال آن به هر نقطه‌ای، بتوان کشاورزی را توسعه داد؟ اگر پاسخ مثبت است چرا ایران همچنان در تامین نیازهای اساسی خود نظیر گندم با وجود توسعه زمین‌های کشاورزی با مشکل مواجه است؟ به طور قطع در برنامه‌ریزی‌های خود اشتباهی کرده‌ایم که امروز در نقطه کنونی ایستاده‌ایم. سعید سعادت قائم مقام موسسه تحقیقات خاک و آب در گفتگو با ایانا درباره اینکه آیا به راحتی می‌توان سطح زیر کشت را توسعه داد و با کمک آب سدها، کشاورزی را در پایاب آن رونق بخشید، بر انجام مطالعه خاک برای هر نوع توسعه‌ای تاکید کرد.

وی افزود: در بحث مطالعات سدسازی یکی از مطالعاتی که باید حتما انجام شود، مطالعات خاکشناسی است. در پیوست‌های سدسازی حتما باید مطالعات خاکشناسی داشته باشیم و بدانیم این خاک‌ها و اراضی کشاورزی، چه قابلیت‌هایی دارند. در توسعه اراضی کشاورزی، پایداری در کشاورزی را حتما باید رعایت کنیم.

قائم مقام موسسه تحقیقات خاک و آب ادامه داد: ما در خاکشناسی مبحثی به نام تناسب اراضی داریم. علم به ما می‌گوید که هرجا قرار است کشاورزی توسعه یابد، خاک باید مناسب با آن توسعه باشد. اگر جایی مناسب توسعه نباشد، نباید زمین را زیر کشت ببریم.

وی بیان کرد: ما در بحث تناسب اراضی، خاک‌ها را به درجات مختلف تقسیم‌بندی می‌کنیم. اصولا در خاک‌های درجه یک، دو و سه، توسعه اراضی کشاورزی داریم. بقیه خاک‌ها دارای یکسری محدودیت‌هایی است که زمین را غیر قابل کشت کرده و نباید در آن توسعه کشاورزی انجام دهیم.

سعادت تاکید کرد: بنابراین اولا باید متناسب با منابع آب و خاک، توسعه انجام شود و دوم اینکه قبل از هر توسعه، مطالعه اراضی و خاک آن را داشته باشیم که متناسب با قابلیت منطقه، گسترش کشت را انجام دهیم. در بسیاری از مناطق، طرح‌های توسعه کشاورزی پس از انجام مطالعه تناسب اراضی و خاکشناسی انجام می‌شود اما گاها هم دیده شده که توجهی به این مطالعات نشده است.

وی ادامه می‌دهد: عدم توجه به مطالعات خاکشناسی بیشتر در گذشته رخ می‌داد. مخصوصا در بحث اراضی شیب‌دار، بدون اینکه مطالعه‌ای داشته باشند، یا توانایی خاک را بررسی کنند، باغات را توسعه می‌دادند که منجر به ریزش و رانش خاک‌ها در اراضی لوسی می‌شد. در استان گلستان نمونه‌ای از توسعه باغات در اراضی لوسی را داشتیم که جلوی آن گرفته شود.

به گفته قائم مقام موسسه تحقیقات خاک و آب در اجرای پروژه‌های سدسازی هم حتما باید مطالعات خاکشناسی انجام شود. مطالعات تناسب اراضی به ما می‌گوید که خاک اراضی پایاب سدها برای چه محصولی مناسب است.

وی اضافه کرد: صرفا از روی درجه خاک، درباره کشت روی زمین نمی‌توان قضاوت کرد. گاهی ممکن است یک خاک در طبقه‌بندی دارای کلاس بالا باشد و برای کشت محصول گندم مناسب نباشد اما برای کشت برنج مناسب باشد. زیرا برای تولید برنج به خاک دارای فشردگی بالا نیاز داریم.

سعادت گفت: خاک اسیدی برای کشت خیلی از محصولات مناسب نیست اما می‌توان در چنین زمینی چای کشت کرد.

گله‌مندی از عدم اجرای دقیق مطالعات خاک

بدون شک اگر مطالعات خاک به درستی انجام نشود، منابع کمیاب آب خود را هم در اجرای پروژه‌های توسعه‌ای به هدر داده‌ایم اما گویا در ایران به مطالعات خاک بهای لازم داده نمی‌شود زیرا قائم مقام موسسه تحقیقات خاک و آب نیز از عدم مطالعه دقیق خاک در کشور، گله‌مند است.

وی اضافه کرد:اگرچه در پروژه‌های سدسازی، پیوست مطالعات خاکشناسی داریم اما مطالعات این پیوست ممکن است خیلی دقیق انجام نشود.

سعادت گفت: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی اصرار دارد هر مطالعه سدسازی باید با پیوست خاکشناسی باشد، عدم دقت این مطالعات، نکته‌ای است که ما به آن گله داریم.

وی یادآور شد: نظارت بر مطالعات خاکشناسی خیلی مهم است و چندین سال است که این اصل را فراموش کرده‌ایم. مطالعات خاکشناسی ممکن است توسط شرکت‌های بخش خصوصی انجام شود اما ناظر مطالعات خاکشناسی که موسسه تحقیقات خاک و آب است، گاها روی مطالعات هیچ نظارتی ندارد. زیرا در بحث قانونی به طور شفاف نقش موسسه دیده نشده است.

قائم مقام موسسه تحقیقات خاک و آب افزود: در داخل وزارت جهاد کشاورزی این مسئله به صورت ابلاغیه به تمام شرکت‌ها ابلاغ شده است اما واقعیت این است که از طرف سازمان مدیریت درست است که در برخی دستورالعمل‌ها به نقش نظارتی موسسه خاک و آب اشاره شده، اما استفاده از این جمله که "شرکت‌ها و موسسات می‌توانند از نظارت موسسه تحقیقات خاک و آب استفاده کنند" کمکی به ما نمی‌کند. وقتی از کلمه می‌توانند در قانون استفاده می‌شود، یعنی شرکت‌ها مجازند از نظارت موسسه استفاده نکنند. اگر در قانون، شرکت‌ها مکلف شوند که تحت نظارت موسسه خاک و آب کار کنند، علاوه بر اینکه مطالعات درست و به‌جا انجام می‌شود، از انجام کارهای تکراری پرهیز شده و مناطقی که مطالعات خاکشناسی ندارند هم می‌توانند با سفارش کار، دارای این مطالعات شوند.

وی گفت: نظارت بر مطالعات خاکشناسی طرح‌هایی نظیر سدسازی به خاطر اشکال قانونی، درست انجام نمی‌شود و این موسسه به دلیل تخصصی بودن، امکان این نظارت را دارد که متاسفانه ندیده گرفته می‌شود.

پیشگیری بهتر از درمان است

آلودگی‌های خاک، یکی از معضلات جوامع صنعتی امروز است. سعادت معتقد است: بحث اصلاح خاک یک بحث گسترده است. به راحتی نمی‌توان گفت یک خاک قابل اصلاح هست یا نه. ایجاد هر سانتیمتر خاک به صدها سال زمان نیاز دارد. بنابراین از دست رفتن هر سانتیمتر مکعب خاک، به منابع پایه کشور آسیب می‌رساند.

وی اضافه کرد: در بحث اصلاح خاک از نظر آلاینده‌ها، بسته به میزان آلودگی، زمان مورد نیاز برای پاک‌سازی خاک و هزینه‌‎های صرف شده متفاوت است.

قائم مقام موسسه تحقیقات خاک و آب تاکید کرد: مسلما همیشه پیشگیری بهتر از درمان است. آلوده نکردن خاک بهتر از این است که برای رفع آلودگی‌ها، هزینه صرف کنیم.

وی ادامه داد: آبیاری با پساب‌ها که در برخی نواحی انجام می ‎ ‌شود، آلودگی خاک را به همراه دارد. عدم مدیریت صحیح کشاورزی، عدم مدیریت صحیح در استفاده از کودهای شیمیایی و حتی سموم، باعث آلودگی منابع آب و خاک می‌شوند. برخی آلودگی‌ها پایدار در خاک هستند و برخی به مرور زمان تجزیه می‌شوند و از بین می‌روند.

سعادت افزود: اما به هر حال وقتی خاکی آلوده می‌شود، نیاز به بازسازی و اصلاح دارد که این مسئله، هزینه‌بر و زمان‌بر است.

به گفته وی عناصر سنگین که گاها با استفاه از فاضلاب‌ها یا مصرف مواد شیمیایی کود و سموم، وارد خاک می‌شوند، پایاتر از سایر آلاینده‌ها هستند و تشکیل ترکیباتی را می‌دهند که به این راحتی قابل شستشو و اصلاح نیست. بنابراین، نیاز است که هزینه‌های بالاتر و حتی زمان بیشتری را برای رفع این آلاینده‌ها صرف کنیم.

قائم مقام موسسه تحقیقات خاک و آب یادآور شد: برخی آلاینده‌ها را به هیچ عنوان از خاک نمی‌توان جدا کرد و این آلاینده‌ها خاک را برای همیشه از بین می‌برند. میزان زمان و هزینه لازم برای رفع آلاینده‌ها بسته به نوع آلاینده دارد و نمی‌توان عددی را برای آن به طور میانگین ارایه کرد اما منابع خاک ایران به‌طور کلی خیلی محدود است و میزان اراضی و خاک‌های مستعدی که قابلیت کشاورزی داشته باشند هم بسیار محدود هستند. عوامل مختلف از جمله آلودگی باعث می‌شود که همین میزان کم خاک، از دسترس ما خارج شود.

باران‌های اسیدی تمام آلاینده‌های موجود در کلانشهرها را به خاک منتقل می‌کند. به گفته سعادت در ایران و حتی موسسه تحقیقات خاک و آب در رابطه با اثر باران‌های اسیدی بر روی خاک، مطالعه‌ای انجام نشده است.

وی عنوان کرد: خاک‌ها خاصیت بافری دارند. برخی خاک‌ها به دلیل درجه شوری یا PH بالایی که دارند، خاصیت قلیایی داشته و به همین دلیل عناصر سنگین را خنثی می‌کنند. در برخی خاک‌ها PH ما اسیدی است و ممکن است باران‌های اسیدی، آلودگی‌های بیشتری را ایجاد کنند. بنابراین، اثر باران‌های اسیدی به روی خاک، بستگی به درجه شوری آن دارد./

L-960123-04