بازگشت پرندگان به تهران

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا)-لیلا مرگن:

تالاب بندعلی خان که یک اکوسیستم آبی دست ساز بشر بوده و حدود یک قرن قدمت دارد، در اثر توسعه کشاورزی در اراضی بالادست و فعالیت‌ دامداران غیر مجاز، خشک شده است. این تالاب که محل زمستان‌گذرانی پرندگان بوده است، با وقوع خشکسالی‌های اخیر، پذیرای پرندگان نبوده است. متولیان بخش منابع طبیعی تلاش می‌کنند تا بار دیگر حق‌آبه طبیعی مرتع و این تالاب را به آن بازگردانند تا زندگی عشایری در مرز بین دو استان تهران و قم رونق گیرد.

"پرنده‌ها سر دسته دارند. بهشون بد بگذره دیگه نمیان" این گفته مجید رجب زاده از اهالی روستای بند علی خان است. به گفته رجب‌زاده پرندگانی شامل آنغوت و سایر پرندگان زمستان گذران، در فصول سرد سال در تالاب بندعلی خان مستقر می‌شدند اما با خشک این تالاب مصنوعی، منطقه را ترک کرده‌اند. وی می‌گوید: در زمستان 86 سرمایی در منطقه ایجاد شده و چند هزار پرنده از بین رفتند. بعد از آن هم جمعیت پرنده‌های تالاب کاهش پیدا کرده است.

برای دیدن کل روستا لازم نیست چشم بچرخانی. تمام خانه‌ها در یک قاب کوچک جا می‌گیرد و به چند خانه گِلی خلاصه می‌شود. بند علی خان روزگاری محل سکونت افراد زیادی بوده است. گفته می‌شود که بخش زیادی از مردم منطقه کوچ‌رو بوده‌اند اما رونق این بند که توسط شخصی به نام علی‌خان ساخته شده، زبانزد بوده است. خانوارهای عشایری زیادی را در این منطقه سکونت داشته‌اند اما امروز از این همه زندگی، خبری نیست.

برای رسیدن به تالاب بند علی خان باید مسیر تهران-قم را طی کنید. پس از طی 14 کیلومتر مسیر خاکی به تالاب می‌رسید. تالاب خشکیده است. چند شتر در بستر تفتیده تالابی که چهار هزار هکتار وسعت دارد، مشغول چرا هستند. با دیدن این فضا به یاد کویرها می‌افتی و پذیرش صحبت‌های حسن قنبری فعال محیط زیست که از حضور انواع پرندگان حتی فلامینگو در چند قدمی تهران خبر می‌دهد، برایت دشوار می‌شود. چندین کیلومتر درون بستر نیمه مرطوب این بند مصنوعی به دنبال آب، راه می‌رویم. درون کانال‌هایی که در مسیر حرکت قرار دارد، آب کثیفی جریان دارد که به گفته قنبری، فاضلاب چرمشهر است. داخل این آب آلوده، انواع پلاستیک، یونولیت و مواد غیر قابل بازیافت دیگر قابل مشاهده است و قطعا ورود این آب به تالاب بندعلی خان می‌تواند زمینه مرگ پرندگان و حتی دام‌ها را فراهم کند. این فعال محیط زیست درباره تالاب بندعلی خان می‌گوید: این تالاب یک قدمت 100 ساله دارد. فردی به نام علی خان آن را ایجاد کرده و زمین‌های کشاورزی و دامداری خود را در کنار آن بنا کرده است.

به گفته قنبری تالاب بندعلی خان ثبت ملی شده است و در گذشته آب هشت تا 9 رودخانه به آن منتهی می‌شده است. در حال حاضر هم فعالان محیط زیست به دنبال آن هستند که حق‌آبه‌ای دائمی از رودخانه شور حسن آباد فشافوئیه، برای این تالاب دریافت کنند تا این آن را نجات دهند و بار دیگر پرندگان زمستان گذران را جذب کنند.

توسعه کشاورزی عامل خشک شدن تالاب

تالاب بندعلی خان در حاشیه شهر ورامین واقع شده است. این تالاب در مرز بین دو استان تهران و قم واقع شده است و حدود 6 کیلومتر با شهر ورامین فاصله دارد. حدود یک دهه قبل بندعلی خان، تالابی دائمی به حساب می‌آمده است و همواره داخل آن آب وجود داشته است اما در حال حاضر، به گفته قنبری به دلیل توسعه کشاورزی در بالادست و مصرف بی‌رویه آب، تالاب خشک شده و منظره‌ای بیابانی پیدا کرده است. مردم روستاهای پایین دست بندعلی خان شامل مشک آباد، باقرآباد و غیره به دلیل خشک شدن تالاب ناگزیر شده‌اند محل کسب درآمد برای معیشت خود را از کشاورزی به پرورش شتر، گوسفندداری و غیره تغییر دهند. اما آن طور که ابوالفضل یاوری مدیر کل امور مراتع سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، می‌گوید: پرورش شتر در مراتع استپی سبب می‌شود این مراتع قدرت ترمیم خود را از دست داده و به سمت بیابانی شدن حرکت کنند.

وی تاکید می‌کند: ما مجاز نیستیم در مناطق نیمه‌استپی مجوز برای چرای شتر صادر کنیم. زیرا امکان ارجاع منطقه به مرتع درجه یک و دو وجود دارد. در چنین مراتعی حق نداریم جایگزینی دام انجام دهیم. بنابراین، تغییر سبک زندگی مردم، تداوم حیات گیاهان علفی مراتع جنوب تهران را با مخاطره روبرو کرده است و اگر جلوی این روند مخرب گرفته نشود، تبعات منفی سنگین‌تری برای مردم منطقه به همراه خواهد داشت.

تالابی که یک قرن قبل توسط بشر در طبیعت ایجاد شده و موجودات زنده تلاش کرده‌اند، خود را با این تغییرات همراه کنند، بار دیگر به دلیل دخالت‌های بیشتر در طبیعت، در حال از بین رفتن است و فعالان محیط زیست تلاش می‌کنند این تالاب را به روزهای اوج خود یعنی یک دهه قبل باز گردانند. ابوالفضل آبشت مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران اگرچه روی تالاب‌هایی کار می‌کند که بیشتر اهمیت بین‌المللی دارند اما از اهمیت تالاب‌های مصنوعی نظیر بندعلی خان نیز غافل نیست. وی در گفتگو با ایانا تاکید می‌کند: تالاب‌های مصنوعی نیز از نظر حفظ تنوع زیستی برای کشور اهمیت دارند و باید حفظ شود.

سال آینده حق‌آبه تالاب به آن تحویل می‌شود

بندعلی خان صدای رسای طبیعت در مقابل دخالت‌های بی‌ضابطه بشر است که برای دیدن آن لازم نیست از پایتخت فاصله زیادی بگیرید. در گوشه‌ای از جنوب استان تهران به راحتی می‌توان تبعات دخالت‌های بشر در اکوسیستم‌های طبیعی را دید. صد سال قبل تالاب بندعلی خان به مراتع طبیعی جنوب تهران تحمیل شد و تا این محیط به تغییرات ایجاد شده خو گرفت، دخالت‌های دیگر سبب شد آب تالاب خشک شود. امروز زمینی مملو از گونه‌های خشبی در بستر تالاب باقی مانده است که مناظر بیابانی را در خاطر رهگذران زنده می‌کند. به گفته احمد فدایی رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری ورامین، اگر برای تالاب بندعلی خان، تدبیری اندیشیده نشود، بستر این تالاب به کانون ریزگردها برای استان تهران تبدیل خواهد شد.

وی همگام با فعالان محیط زیست تلاش می‌کند تا حق‌آبه دائمی تالاب را برای این اکوسیستم مصنوعی تامین کند.

این مقام مسئول در گفتگو با ایانا درباره دلیل خشک شدن تالاب بندعلی خان می‌گوید: شترداران غیر مجاز منطقه بندی گابیونی که آب را به سمت تالاب بندعلی خان هدایت می‌کرد، شکافته و آب را منحرف کرده‌اند.

وی ادامه می‌دهد: سازمان اتکای ارتش در قالب یک قرارداد، طرحی تحت عنوان "طرح پرورش و مرتعداری" برای اداره کل منابع طبیعی اجرا می‌کند و در این منطقه مشغول پخش سیلاب است. بند گابیونی شکسته شده نیز توسط اتکای ارتش اجرا شده بود.

به گفته فدایی امسال با توجه به بارندگی مناسب، عملا تالاب بندعلی خان احیا شده است اما در سال‌های قبل به دلیل استفاده بی‌رویه از حق‌آبه مرتع توسط کشاورزان شهرستان ری و ورامین، مرتع دچار مشکل شده بود و بندعلی خان هم که محل استقرار پرندگان زمستان گذران بود، بدون آب باقی ماند و پرندگان به این منطقه مراجعه نکردند.

وی درباره ورود فاضلاب چرمشهر به تالاب بندعلی خان عنوان می‌کند: این فاضلاب را در حوضچه‌ای 200 هکتاری نگهداری می‌کنیم تا وارد مرتع و بستر تالاب نشود. اقداماتی با کمک مراجع قضایی، محیط زیست و غیره انجام شده که فاضلاب چرمشهر در محل تولید تصفیه شده و خروجی تصفیه‌خانه، به سمت بند علی خان سرازیر شود. البته دبی این فاضلاب به حدی نیست که برای احیای تالاب بتوان روی آن حساب باز کرد.

رئیس اداره منابع طبیعی ورامین از دریافت مجوزهای لازم برای دریافت حق‌آبه مناسب از طریق دو رودخانه دره شور و رودخانه واقع در پایین بندعلی خان، خبر می‌دهد. به‌گفته وی از سال آینده تالاب بندعلی خان با توجه به مجوزهای دریافت شده و تعیین حق‌آبه توسط مراجع ذی‌ربط، دیگر خشک نخواهد شد.

فدایی تاکید می‌کند: اگر بندعلی خان احیا نشود، معیشت 232 خانوار بهره‌برداری که زندگی آنها به این تالاب گره خورده است، به طور کامل با خطر مواجه می‌شود.

L