برنامه‌های دولت یازدهم در پرورش و اصلاح نژاد دام سبک

بخش قابل توجهی از تولید گوشت قرمز کشور، توسط جمعیت دام سبک صورت می‌گیرد. بنابراین برنامه‌ریزی برای اصلاح‌نژاد و ساماندهی این گروه از واحدهای دامی، در دولت یازدهم در درستور کار قرار گرفته است.

به گزارش خبرنگار ایانا، در حال حاضر جمعیت گوسفند و بز کشور حدود 68 میلیون راس برآورد می‌شود. تولید حدود 360 هزارتن گوشت قرمز (حدود 47 درصد از کل تولید گوشت قرمز کشور)، 570 هزارتن شیر (حدود هفت درصد از کل شیر خام تولیدی کشور)، 60 هزار تن الیاف دامی و حدود 20 میلیون جلد پوست توسط این بخش از جمعیت دامی کشور تامین می‌شود.

میزان اشتغال مستقیم بخش، 1.2 میلیون بهره‌بردار و ارزش سرمایه دامی و تولیدات آن به ترتیب حدود 500 هزار و 160 هزار میلیارد ریال است.

نکته مهم این است که تولیدات جمعیت گوسفند و بز کشور علاوه بر تامین بخش قابل توجهی از پروتئین حیوانی مورد نیاز کشور و ایجاد امنیت غذایی، دارای کیفیت غذائی بسیار مطلوبی بوده و در زمره محصولات طبیعی و بعضا ارگانیک طبقه بندی می‌شود.

در طی دهه‌های گذشته به دلیل تغییرکاربری‌ها، توسعه شهرک‌های صنعتی، وقوع خشکسالی‌های تقریبا مستمر در برخی از استان‌ها، افزایش تراکم و فشار چرا بر مراتع و عدم اجرای برنامه‌های مناسب جهت احیا‌ی مراتع کشور به‌ویژه مراتع میان‌بند، روند فرسایشی را طی کرده‌اند و میزان تولید علوفه قابل برداشت از نظر کمی و کیفی نیز روندی نزولی داشته است.

در کنار دلایل فوق، مهم‌ترین اتفاق، توسعه مزارع آبی و دیم طی 30 سال گذشته در کشور است. این میزان حدود شش میلیون هکتار مزرعه کشت آبی و 12 میلیون هکتار دیم برآورد می‌شود. ضایعات و باقیمانده‌های کشاورزی قابل توجهی که از این بخش در کشور تولید می‌شود عمدتا باید توسط گوسفند و بز به گوشت و شیر تبدیل شود.

برنامه‌ریزی معاونت امور تولیدات دامی وزارت جهاد کشاورزی، جهت بسترسازی و ‌بهره‌مندی از روش‌های نوین پرورش دام سبک در کشور با هدف توسعه پایدار بخش انجام پذیرفته است.

طبق قانون افزایش بهره‌وری کشاورزی(بند ب ماده 14) وزارت جهاد کشاورزی مکلف است طی 10 سال؛ سالانه معادل سه میلیون واحد دامی از جمعیت دامی متکی بر مراتع کاهش و متقابلا معادل 3.1 میلیون واحد دامی جهت پرورش خارج از مراتع ظرفیت سازی کند و تمرکز موضوع قانون، بر جمعیت گوسفند و بز معطوف شده است.

بنابراین ضرورتا در کنار سامانه پرورشی مرتعی (کوچ رو) توسعه دو سامانه پرورشی مزرعه‌ای- روستایی و کاملا بسته مدنظر قرار گرفت، تا امکان کاهش تعداد دام متکی بر مراتع، بدون کاهش تولید برای مناطق مختلف کشور فراهم شود. همچنین تمرکز بخشی از برنامه‌های ارائه شده بر تامین دام پربازده جهت پرورش اقتصادی در سامانه‌های غیرمرتعی کشور معطوف شد.

ایجاد واحدهای پرورش صنعتی گوسفند و بز پرتولید با استفاده از نژادهای خارجی و همچنین تولید ترکیب‌های ژنتیکی جدید گوسفند و بز بر پایه مادری نژادهای بومی درحقیقت راهکار اجرائی تامین دام پرتولید مورد نیاز کشور به‌شمار می‌رود.

مهم‌ترین دلیل این موضوع این است که در هر یک از سامانه‌های پرورشی دام سبک، شیوه پرورش و نوع نژاد دام متفاوت است. بنابراین ضرورتا برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری توسعه در هر یک از این سامانه‌ها نیز متفاوت خواهد بود.

تعاریف سامانه‌های پرورشی گوسفند و بز در کشور:

الف: سامانه مرتعی یا کوچ‌رو:

تعریف: تغذیه گله‌های گوسفند و بز این سامانه برای 10 ماه از سال با استفاده از علوفه مراتع انجام می‌شود.

ب: سامانه مرتعی - مزرعه‌ای یا روستایی:

تعریف: تغذیه گله‌های گوسفند و بز می‌تواند از حداقل یک ماه تا 7 ماه از سال با استفاده از علوفه مراتع و بقیه سال با استفاده از پس‌چر مزارع و علوفه دستی انجام می‌شود.

ج: سامانه مزرعه‌ای یا بسته که تغذیه گله‌ها در طول سال کاملا بدون اتکاء به مراتع، انجام خواهد گرفت.

اهداف برنامه و سیاست‌های بخش دام سبک کشور:

الف: بستر سازی جهت تحقق الزام قانونی بند (ب) ماده 14 قانون افزایش بهره‌وری کشاورزی؛ کاهش 30 میلیون واحد دامی متکی به مرتع و بستر سازی پرورش 31 میلیون واحد دامی خارج از مراتع، به‌منظور پیشگیری از تخریب مراتع و حذف فشار چرای دام.

ب: برنامه‌ریزی جهت افزایش حدود 100 هزارتن تولید گوشت قرمز و حدود 300 هزار تن شیر مزیت‌دار بز از در طی 10 سال با تولید دام پربازده و بهبود راندمان‌های تولید به ازای هر راس مولد.

ج: در سامانه مرتعی، بهبود راندمان تولید و ارتقاء بهره‌وری با استفاده از روش انتخاب داخل نژاد از دام‌های برتر و تطابق یافته با محیط مدنظر بوده و تحت هیچ شرایطی بهره‌گیری از سهم خونی نژادهای پرتولید وارداتی در این سامانه توصیه نمی‌شود. پیش بینی کاهش جمعیت مولدین کم تولید این سامانه طبق الزام قانونی متناسب با امکانات و شرایط موجود برنامه‌ریزی شده است.

د: در سامانه‌های غیر متکی به مرتع، بهبود راندمان تولید و ارتقای بهره‌وری با استفاده از سهم خونی نژادهای پرتولید دنیا و روش انتخاب دام‌های برتر و تطابق یافته با محیط برنامه‌ریزی شده است. طبیعتا جمعیت مولدین این سامانه به‌منظور جبران کاهش جمعیت و تولید در سامانه مرتعی، باید افزایش یابد. برنامه‌ریزی جهت تغییر ترکیب ژنتیکی برای 5 میلیون راس از مولدین پرتولید این سامانه در طی 10 سال صورت گرفته است.

ه: فراهم آوردن شرایط واگذاری امور توسعه، پرورش و اصلاح نژاد به تشکل‌های غیر دولتی و پرورش دهندگان.

برنامه ریزی‌های بخش توسعه پرورش و اصلاح نژاد دام سبک به منظور تحقق اهداف فوق، با تکمیل زیرساخت‌های موجود، شامل سامانه نرم افزار جامع هویت و اصلاح نژاد دام کشور؛ تکمیل ساختار تولید مواد ژنی ارزشمند و مورد نیاز کشور و شناسائی گله‌داران منتخب و علاقه‌مند به اجرای روش‌های اصلاحی در استان‌های مختلف سازماندهی شد.

اصلاح نژاد دام بر سه اصل استوار است:

الف- شناسایی

ب- ثبت

ج- انتخاب

چنانچه به هر دلیل یکی از این اصول نتواند به مرحله اجرا درآید عملا برنامه اصلاح نژادی با شکست مواجه خواهد شد. این موضوع به‌صورت جدی از سال 1393 در دستور کار قرار گرفت و در حال حاضر با افتخار بیش از 173 هزار راس دام سبک کشور در سامانه نرم افزاری تحت وب ثبت شده‌اند. از این تعداد، 103 هزار و 152 راس تحت پوشش پروژه تولید ترکیب ژنتیکی و سنتز نژاد گوسفند و الباقی در سایر پروژه‌ها به ثبت رسیده‌اند.

همچنین برنامه‌ریزی لازم جهت پایش اطلاعات اخذ شده از اجرای پروژه‌های اصلاح نژاد دام سبک کشور با همکاری مراکز و موسسات آموزش عالی کشور نیز انجام پذیرفته است.

مهم‌ترین فعالیت‌های انجام پذیرفته در دولت یازدهم در بخش توسعه پرورش دام سبک کشور بر اجرای سه برنامه استوار است:

برنامه نخست:

ایجاد واحدهای پرورش صنعتی گوسفند و بز خالص (بومی یا وارداتی)

حرفه پرورش گوسفند و بز به روش سنتی موجود به‌دلایل مختلف در مسیر غیر اقتصادی شدن و حذف تدریجی پرورش دهنده از گردونه تولید قرارگرفته است. آمارها از بالارفتن میانگین سنی پرورش دهندگان حکایت دارد؛ در کنار این موضوع نگرانی کاهش سهم تولید گوشت قرمز مورد نیاز کشور همچنین سهم تولید شیر مزیت‌دار این بخش، مطرح است. برنامه ریزی برای اقتصادی شدن این حرفه به دو عامل بستگی دارد:

1- تأمین پایدار دام مناسب با پتانسیل‌های تولیدی اقتصادی برای پرورش دهندگان

2- ارائه روش‌های نوین مدیریت پرورش به بهره‌برداران در کنار مدیریت بازار

بدین منظور از سال 1393 ایجاد واحدهای پرورش صنعتی گوسفند و بز خالص (وارداتی یا بومی‌) با عملکرد تولیدی و تولید مثل اقتصادی برای پرورش در سامانه غیرمرتعی؛ با مشارکت بخش خصوصی در حال انجام است.

ضرورت:

- نیاز کشور به تامین دام سبک مولد و پرتولید خالص جهت پرورش در سامانه‌های غیر مرتعی

- نیاز کشور به تامین مواد ژنی گوسفند و بز پر تولید

- اصلاح ترکیب جمعیت گوسفند و بزکشور

- بهره ‌ گیری از ویژگی ‌ های منحصر به فرد نژادهای پربازده جهت اقتصادی کردن پرورش دام سبک کشور

هدف:

- تامین دام مولد پرتولید جهت پرورش صنعتی خارج از مراتع به‌ویژه بهره‌گیری حداکثر از باقیمانده و ضایعات کشاورزی مزارع کشور.

- توسعه مزارع پرورش صنعتی با هدف جبران بخشی از دام خارج شده از مراتع و جلوگیری از افت تولید

- تامین و تولید مواد ژنی گوسفند و بز پرتولید جهت بهره‌گیری در عملیات اصلاح نژاد دام سبک کشور

در حال حاضر هشت واحد پرورش صنعتی گوسفند و بز خالص از نژادهای بومی کشور و نژادهای پرتولید وارداتی به ظرفیت 30 هزار راس احداث شده و سه واحد با ظرفیت 10 هزار راس در حال احداث است.

یکی از مهم‌ترین واحدهای احداث شده مزرعه پرورش صنعتی بز شیری نژاد خالص بومی (بز مهابادی‌) است که با هدف دستیابی به بزهای بومی با توان شیرواری بالا به‌همراه سایر صفات تولیدی و تولید مثلی تاسیس شده است.

بسیاری از مناطق کشور که شرایط پرورش نژادهای خالص و آمیخته بزهای خارجی را ندارند؛ پرورش این بزها به‌دلیل تطابق پذیری مناسب و بهبود صفات تولیدی امکان پذیر است.

از سال 1393 با پیگیری مجدانه از پیمانکار مربوطه شیوه اجرای این عملیات اصلاح شد. به گونه‌ای که در حال حاضر در گله پردیس دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران با همکاری شرکت دانش بنیان نواندیش البرز تعداد‌ 300 راس بز بومی مهابادی با میانگین تولید شیر 287 لیتر و راندمان بزغاله گیری 1.6 ‌تنها با روش انتخاب تولید شده‌اند.

در این گله تعداد 20 راس بز بومی مهابادی با میانگین تولید شیر بیش از 500 لیتر انتخاب شده که بر اساس روابط خویشاوندی از نرهای مرتبط به منظور تولید اسپرم بهره‌برداری می‌شود.

برنامه دوم:

توسعه اصلاح نژاد دام سبک بومی با استفاده از سهم خونی نژادهای پرتولید وارداتی:

توسعه عملیات اصلاح نژاد گوسفند و بز: این برنامه با اجرای دو پروژه مهم با هدف سنتز نژادهای مقاوم و پرتولید در بخش گوسفند و بز کشور برنامه ریزی شده است. اجرای عملیات هر دو پروژه به‌صورت ملی و با مشارکت گله‌داران علاقه‌مند انجام می‌شود.

1- پروژه تولید ترکیب ژنتیکی گوسفند گوشتی پر بازده

2- پروژه تولید ترکیب ژنتیکی بز شیری

1- پروژه تولید ترکیب ژنتیکی گوسفند گوشتی پربازده:

عملکرد تولیدی و تولید مثلی گوسفندان بومی برای پرورش در سامانه غیرمرتعی؛ برای پرورش دهنده نمی‌تواند بازدهی اقتصادی مناسبی را ایجاد کند. همچنین مجموع صفات مورد نیاز برای گوسفندان مناسب پرورش در سامانه غیر مرتعی، در گوسفندان بومی کشور وجود ندارد و چاره ای جز تولید نژادهای جدید با صفات مطلوب نیست.

به همین دلیل، این پروژه یکی از مهم‌ترین پروژه‌های دام سبک کشور به‌منظور سنتز نژادهای گوسفند جهت پرورش اقتصادی در سامانه‌های غیر متکی به مرتع محسوب می‌شود. در این پروژه با بهره‌گیری از صفات مطلوب نژادهای بومی و سهم خونی نژادهای وارداتی، دام پر تولید و مقاوم سنتز می‌شود.

ضرورت:

- ایجاد الگو‌های پرورش صنعتی و اقتصادی گوسفند سنتز شده در کشور جهت تحقق الزام قانونی بند ب ماده 14 قانون افزایش بهره‌وری.

- نیاز کشور به گوسفند مقاوم، پرتولید و اقتصادی جهت پرورش در سامانه‌های غیر‌مرتعی

- تغییر ترکیب جمعیت گوسفند کشور با افزایش جمعیت نژاد ‌ های آمیخته مقاوم و پر تولید

هدف:

- اقتصادی کردن حرفه پرورش گوسفند.

- معرفی نژادهای سنتز شده به گله‌داران و ایجاد الگوهای پرورش صنعتی جهت بهبود راندمان تولید در گله‌داری کشور

- جلوگیری از کاهش تولید گوشت قرمز و افزایش تولید تا سقف 350 هزار تن گوشت قرمز گوسفندی در طی 10 سال

- بهبود صفات مرتبط با راندمان اقتصادی پرورش گوسفند نظیر:

مجموع وزن بره از شیری‌گیری به ازای هر راس میش، کاهش سن بلوغ، ایجاد فحلی غیر فصلی، بهبود صفات مادری و صفات لاشه.

حجم عملیات:

از سال 1394 تاکنون از مجموع تعداد 173 هزار راس میش مولد ثبت شده در سامانه تحت وب؛ تعداد 103 هزار راس میش مولد در 16 استان، برای اجرای عملیات این پروژه اعلام آمادگی کرده‌اند که در صورت تامین اعتبارات لازم قابلیت اجرای آن فراهم خواهد بود.

تاکنون بیش از 53 هزار راس میش بومی جهت تولید F1 ‌های پرتولید به روش لاپاراسکوپی و سرویکال تلقیح شده و بیش از 24 هزار راس از آمیخته‌های F1 در حال تکثیر هستند.

برنامه‌ریزی جهت تحت پوشش درآمدن 71 هزار راس میش مولد و تامین اسپرم و مواد ژنی مورد نیاز این پروژه برای سال 1396 انجام شده است.

همچنین تا‌کنون 22 هزار راس میش مولد در قالب 27 پرورش‌دهنده بزرگ شناسائی و جهت اجرای عملیات اصلاح نژاد جلب مشارکت شده‌اند.

2- پروژه تولید ترکیب ژنتیکی بز شیری‌:

ایران یکی از 9 کشور بزرگ پرورش دهنده ‌ بز در دنیا از لحاظ جمعیت است، برنامه‌ریزی جهت افزایش سهم تولید شیرخام کشور با شیر مزیت‌دار بز تا سقف 300 ‌هزارتن طی 10 سال انجام پذیرفته است.

با بهره گیری سهم خونی نژادهای پرتولید دنیا بزهای مقاوم با راندمان تولید شیر و تولید مثل بالاتر سنتز خواهد شد. بنابراین این پروژه نیز یکی از پروژه‌های مهم دام سبک کشور به‌منظور سنتز نژادهای بز جهت پرورش اقتصادی در سامانه‌های غیر‌متکی به مرتع محسوب می‌شود.

ضرورت:

- نیاز کشور به تامین بز‌های شیروار مقاوم و پرتولید جهت پرورش در سامانه‌های غیر مرتعی

- ایجاد الگو‌های پرورش صنعتی و اقتصادی بز در مناطق مختلف کشور

- معرفی نژادهای سنتز شده به سایر گله‌داران جهت بهبود راندمان تولید در گله‌داری کشور

- تغییر ترکیب جمعیت بز کشور با افزایش جمعیت نژاد ‌ های آمیخته مقاوم و پر تولید.

هدف:

- اقتصادی کردن حرفه پرورش بز به‌ویژه در مناطق روستائی.

- ارتقای سهم تولید شیر بز از کل شیر خام کشور، تا سقف 300 هزارتن طی 10 سال

- تامین نیاز کشور به بزمولد مقاوم و پرتولید

- توسعه مزارع پرورش صنعتی با هدف جبران بخشی از دام خارج شده از مراتع و جلوگیری از افت تولید شیر و گوشت قرمز.

- بهبود صفات مرتبط با راندمان اقتصادی پرورش بز نظیر:

ارتقای میانگین تولید سالانه شیر بزهای آمیخته تا 400 لیتر؛ کاهش سن بلوغ، ایجاد فحلی غیر فصلی، بهبود صفات مادری و صفات لاشه.

حجم عملیات:

از سال 1394 تاکنون از مجموع تعداد 17 هزار و 500 راس بز ماده ثبت شده در سامانه‌؛ تعداد‌ 12 هزار و 200 راس بزمولد در 12 استان، برای این پروژه اقدام به تولید ترکیب‌های ژنتیکی بز شیری پر‌تولید کرده‌اند. در حال حاضر تعداد بز شیری سنتز شده موجود درکشور حدود 20 هزار راس برآورد می‌شود.

برنامه‌ریزی جهت تحت پوشش درآمدن 18 هزار راس بزمولد و تامین اسپرم و مواد ژنی مورد نیاز این پروژه برای سال 1396 انجام شده است. همچنین تاکنون 4 هزار راس بز مولد در قالب 8 پرورش‌دهنده نسبتا بزرگ شناسائی و جهت اجرای عملیات اصلاح نژاد جلب مشارکت شده‌اند.

برنامه سوم:

حمایت و پشتیبانی از ایجاد زنجیره‌های تولید گوشت قرمز گوسفند و شیر بز در کشور:

در حال حاضر واحدهای پرورشی دام سبک کشور با ظرفیت ‌ های متفاوت و عموما خرده پا در سطوح ظرفیتی متوسط تا کوچک قرار دارند. در چنین شرایطی به دلیل عدم ارتباط و تعامل حلقه ‌ های زنجیره تولید تا عرضه محصول، هر یک از اجزا و عناصر حلقه صرفا به دنبال سود و منفعت واحد تولیدی و خدماتی خود هستند. به همین دلیل واسطه ‌ گری و دلالی مابین حلقه ‌ های تولید در این بخش به مرور زمان شکل گرفته و توسعه یافته و به‌عبارتی به جزء لاینفک ساختار این صنعت تبدیل شده است.

یکی از راهکارهای توسعه پایدار، بخش پرورش گوسفند و بز کشور است که حتی می ‌ تواند به یکی از استراتژی ‌ های مهم توسعه روستاهای کشور نیز تبدیل شود. بدون تردید همکاری ‌ های بین واحدهای تولید کننده و بنگاه فرآوری و عرضه به بازار در این بخش خلاصه می‌شود.

ضرورت:

- امکان برنامه ریزی برای اقتصادی‌تر ‌شدن واحد‌های پرورش دام سبک و بالا رفتن بهره ‌ وری

- کمک به حفظ و حراست از نژاد‌های بومی و امکان سنتز نژاد‌های پرتولید در واحدهای روستائی

هدف:

- حذف واسطه ‌ ها (دلال ها) و کاهش ریسک ‌ های تولید

- بالا بردن کمیت و کیفیت تولید از طریق درجه ‌ بندی کیفی و استاندارد سازی؛ مدیریت تولید و برنامه ‌ ریزی دقیق

- افزایش توان علمی و تحقیقاتی

- ایجاد برند و نام تجاری برای محصولات تولیدی

تاکنون دو واحد به ظرفیت 60 هزار راس واحد پرورش گوسفند و پروار‌بندی با هدف تامین زنجیره تولید گوشت قرمز کشور در استان‌های مرکزی و لرستان احداث شده‌اند و دو واحد دیگر در مرحله اخذ مجوزهای لازم هستند.

برنامه چهارم:

حفظ و حراست از نژادهای بومی گوسفند و بز جهت پرورش در سامانه‌های متکی به مرتع:

یکی از مهم‌ترین دست آوردهای بررسی دقیق کشورهای پیشرو در صنعت پرورش گوسفند و بز ارائه راه‌حل ایجاد مراکز تست عملکرد بره‌های نر به منظور تولید قوچ یا Central Performance Test است.

در حال حاضر 18 ایستگاه دولتی توسعه پرورش و اصلاح نژاد گوسفند و بز در کشور فعالیت می‌کند. این ایستگاه‌ها سالاانه با توزیع حدود سه‌هزار و 600 راس دام اصلاح شده و با هدف حفظ و حراست از نژادهای بومی به فعالیت خود ادامه می‌دهند.

آنچه مسلم است راه نجات حرفه و صنعت پرورش گوسفند و بز در بسیاری از مناطق کشور، تولید و توزیع قوچ یا بز نر مولد اصلاح شده‌ای است که بتواند پیشرفت ژنتیکی مناسب را در گله‌های مردمی ایجاد کند. این پیشرفت ژنتیکی ضرورتا باید به اقتصادی شدن این حرفه نزد پرورش دهنده بیانجامد.

این موضوع در تمامی کشور‌های پیشرو با ایجاد مراکز تست عملکرد ( Central Performance Test ) تحقق یافته است.

بنابراین از سال 1395 برنامه ایجاد حداقل دو مرکز تست عملکرد غیر دولتی در هر استان با همکاری کامل تشکل‌ها‌، شرکت‌های دانش بنیان و بخش خصوصی توانمند پیش بینی شده و پیگیری‌های لازم در این خصوص در حال انجام است./

V-960226-03