اثرات مثبت روش‌های نوین آبیاری در جهان اثبات شده است/مقابله با آلودگی منابع آب زیرزمینی با توسعه آبیاری نوین/توجه به آموزش بهره‌برداران، برای موفقیت طرح‌های آبیاری

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا)-لیلا مرگن:

استقرار روش‌های نوین آبیاری در مزارع با توجه به حاد شدن وضعیت منابع آب کشور و افت سطح سفره‌های زیرزمینی، ضرورتی انکارناپذیر برای سرزمین خشک ایران به شمار می‌رود. بسیاری از کارشناسان آب، تنها راه نجات ایران از بحران کنونی را مدیریت در بخش مصرف می‌دانند. بخش کشاورزی به عنوان عمده‌ترین مصرف کننده آب کشور، برای برون رفت از این شرایط نیازمند سرمایه‌گذاری برای توسعه روش‌های نوین آبیاری در مزارع است تا بتواند با مدیریت آب در مزرعه، نیاز غذایی جامعه را تامین کند. اگرچه به اعتقاد کارشناسان اجرای سیستم‌های نوین آبیاری لزوما منجر به کاهش مصرف آب در کشاورزی نمی‌شود اما به اعتقاد کامبیز بازرگان رئیس موسسه تحقیقات خاک و آب، یکی از روش‌های شناخته شده در دنیا برای افزایش بهره‌وری و کارایی مصرف آب، استفاده از روش‌های نوین آبیاری است. ایران نیز می‌تواند با اندکی اصلاحات در زمینه اجرای این روش‌ها در مزارع، از مزیت‌های آن استفاده کند.

توسعه روش‌های نوین آبیاری در بخش کشاورزی در تیتر رسانه‌های حتی چهار دهه پیش هم جا خوش کرده بود. با وجود آنکه در برنامه‌ریزی‌های قبل از انقلاب، با تکیه بر پیش‌بینی‌های انجام شده در زمینه کمبود منابع آب کشور در دهه‌های آینده، بر توسعه روش‌های نوین آبیاری در مزارع ایران تاکید شده بود و این مسئله در برنامه‌های توسعه‌ای قبل و بعد از انقلاب هم مورد تاکید بوده است، اما از آنجا که بخش کشاورزی ایران از کمبود سرمایه‌گذاری به شدت رنج می‌برد، با گذشت بیش از چهار دهه از تصمیم پیشروانه دولت برای بهبود راندمان آبیاری در بخش کشاورزی، امروز اندکی بیش از 20 درصد از اراضی آبی ایران تحت پوشش روش‌های نوین آبیاری قرار گرفته است. این در حالی است که سطح زیر کشت اراضی کشاورزی ایران در دهه‌های اخیر روندی افزایشی داشته و در حال حاضر بر اساس سرشماری سال 93، 7.2 میلیون هکتار اراضی کشاورزی آبی در ایران وجود دارد. روش‌های نوین آبیاری، روشی مرسوم در سراسر جهان برای بهبود راندمان مصرف آب در بخش کشاورزی است. با این وجود برخی تلاش می‌کنند افت سطح سفره‌های زیرزمینی که ناشی از عدم تخمین درست منابع آب زیرزمینی کشور و صدور بیش از حد مجوز برداشت است را به گردن اجرای روش‌های نوین آبیاری انداخته و این سیستم‌ها را ناکارآمد توصیف کنند و حتی برای اجرای این روش‌ها در کشور، مانع تراشی کنند. این در حالی است که حسین دهقانی سانیچ، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات فنی و مهندسی در پاسخ به پرسشی درباره لزوم اجرای روش‌های نوین آبیاری در مزارع کشور می‌گوید: ما به این پرسش 20 سال قبل پاسخ گفته‌ایم و امروز دیگر نباید درباره لزوم اجرای این روش‌ها در مزارع، سئوالی مطرح شود.

وی تاکید می‌کند: آبیاری در مزرعه از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است. آبی که وارد مزرعه می‌شود به اشکال مختلف در قالب تلفات هدر رفته و از دسترس خارج می‌شود.

به گفته دهقانی سانیچ، تبخیر از روی سطح آب و خاک، خروج آب از مزرعه در قالب روان‌آب و تلفات ناشی از نفوذ آب در اعماق، چهار حالتی است که سبب می‌شود آب از دسترس کشاورز خارج شده و منجر به تولید محصول نشود.

وی عنوان می‌کند: بدون اجرای روش‌های نوین آبیاری در مزارع کشور، عملا امکان کنترل این چهار نوع تلفات وجود نداشته و بهره‌وری آب در مزارع بهبود نمی‌یابد.

بهبود بهره‌وری آب، هدف اصلی بخش کشاورزی

بهبود بهره‌وری در مزارع کشور از نظر کامبیز بازرگان رئیس موسسه تحقیقات خاک و آب، مهمترین هدفی است که بخش کشاورزی آن را دنبال می‌کند.

وی در پاسخ به پرسشی درباره لزوم اجرای روش‌های نوین آبیاری در مزارع می‌گوید: ما در بخش کشاورزی به دنبال این هستیم که با یک مقدار ثابت آب، تولید را افزایش دهیم یا مصرف آب را برای یک مقدار ثابت تولید، کاهش دهیم. این مسئله به بهبود بهره‌وری آب در بخش کشاورزی کمک می‌کند.

بازرگان با اشاره به پیشرفت‌هایی که در زمینه آبیاری در دنیا حاصل شده، ایران را نیز دارای پیشرفت‌هایی در این بخش توصیف می‌کند.

به گفته وی یکی از روش‌های شناخته شده در دنیا برای افزایش بهره‌وری و کارایی مصرف آب استفاده از روش‌های نوین آبیاری است ما باید این روش‌ها را متناسب با شرایط خاک و اقلیم هر منطقه به کار گیریم. زیرا هر روشی مناسب هر منطقه‌ای نیست. روش‌های آبیاری بارانی مناسب مناطق بادخیز نیست به این دلیل که قطرات باران در هوا پخش می‌شود و به نقطه مورد نظر نمی‌رسد و به این ترتیب تبخیر هم افزایش می‌یابد.

رئیس موسسه تحقیقات خاک و آب ادامه می‌دهد: استفاده از روش‌های نوین آبیاری یک راهکار روشن و شناخته شده در دنیا است. استفاده متناسب و به‌جا از روش‌های نوین آبیاری نکته مهمی است که باید به آن توجه کنیم. در حال حاضر این مهم در مجموعه وزارت جهادکشاورزی مورد توجه قرار دارد و تلاش می‌کنیم متناسب با شرایط اقلیم، محصول، و ویژگی‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی هر منطقه، برای زمین‌های کشاورزی نسخه تجویز شود.

وی با اشاره به پیچیدگی‌های اجرای روش‌های نوین آبیاری، آموزش کشاورزان و تناسب روش‌ها با ساختار حق‌آبه‌های افراد را بسیار مهم اعلام می‌کند زیرا اگر به کشاورز آموزش مناسب داده نشود، کشاورزان با اجرای روش‌های نوین آبیاری در ازای ساعت آب مشخصی که به عنوان حق‌آبه به آنها تخصیص داده شده، آب کمتری مصرف می‌کنند و بلافاصله تلاش می‌کنند زمین بیشتری را برای استفاده از حق‌آبه مازاد خود زیر کشت ببرند. البته به گفته این مقام مسئول، بارها از طرف وزارت جهاد کشاورزی این مسئله ترویج شده که معرفی تکنیک‌ها و هدایت‌های موردی، نباید منجر به توسعه سطح زیر کشت شود.

بازرگان در ادامه بر حمایت‌های بعد، قبل و در حین اجرای طرح‌های مرتبط با اجرای روش‌های نوین آبیاری در مزارع نیز تاکید می‌کند و معتقد است: باید به موازات اجرای روش‌های نوین آبیاری در مزارع، مسئله تعمیر، سرویس دهی و پایش بعدی کیفیت آب و خاک مزرعه هم انجام شود تا از اجرای این روش‌ها به نتیجه مطلوب دست پیدا کنیم.

وی اضافه می‌کند: توسعه روش‌های نوین آبیاری به طور کلی یک امر پسندیده است اما در کنار آن تناسب روش‌های نوین آبیاری معرفی شده به کشاورزان با شرایط اقلیم، آب، خاک، همچنین ویژگی‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مناطق نیز بسیار مهم و ضروری است.

مزایای اقتصادی متعدد روش‌های نوین آبیاری

سعید نی‌ریزی رئیس کمیسیون جهانی آبیاری و زهکشی نیز درباره دلیل اجرای روش‌های نوین آبیاری در مزارع می‌گوید: روش‌های نوین آبیاری، مزایای متعددی دارد. در مزارعی که این سیستم‌ها اجرا می‌شود، کنترل آب را در اختیار خواهید داشت.

وی با اشاره به اینکه اجرای روش‌های نوین آبیاری به مفهوم ایجاد صرفه‌جویی در مصرف آب نیست، این سیستم‌ها را عامل کنترل آب ورودی به مزارع معرفی می‌کند.

رئیس کمیسیون جهانی آبیاری و زهکشی ادامه می‌دهد: در روش‌های نوین، با کنترل آب، محصول افزایش می‌یابد. در واقع با استفاده از این سیستم‌ها گیاهان با ارزش‌تری را می‌توان وارد چرخه تولید کرد زیرا کنترل کامل بر آب داریم. مصرف کود را می‌توان کاهش داد و به دلیل مزایای اقتصادی و زیست محیطی که این سیستم‌ها دارد، توصیه می‌شود که از آنها در مزارع استفاده شود.

با وجود مزایای متعدد استقرار روش‌های نوین آبیاری در بخش کشاورزی و عقب ماندگی تاریخی ایران در این حوزه، باز هم گروهی تلاش می‌کنند افت سطح سفره‌های زیرزمینی را به توسعه روش‌های نوین آبیاری در کشور نسبت دهند. آنها با تکیه بر مطالعات جهانی معتقدند که اجرای روش‌های نوین آبیاری تغذیه آبخوان‌های را دچار اختلال می‌کند زیرا در روش‌های آبیاری غرق‌آبی، 25 تا 30 درصد آب مزارع به سفره‌های زیر زمینی برگشت داده می‌شد است. با این استدلال، این گروه تلاش می‌کنند در مقابل توسعه روش‌های نوین آبیاری در مزارع ایستادگی کرده و آن را طرحی شکست خورده معرفی می‌کنند. در حالی که نی‌ریزی در این رابطه می‌گوید: باید بدانیم هدف از اجرای روش نوین آبیاری در مزرعه چیست.

وی ادامه می‌دهد: به طور کلی اگر بدون مطالعه توسعه روش‌های آبیاری نوین را انجام دهیم، ممکن است آب بیشتری مصرف شود. زیرا رابطه بین تولید محصول، مصرف آب و تبخیر و تعرق خطی است. بنابراین هرچه تولید محصول افزایش یابد، مصرف آب بیشتر می‌شود. با اجرای روش‌های نوین آبیاری کشاورزان فکر می‌کنند که آب کمتری مصرف کرده‌اند و آبی که قبلا در روش آبیاری غرق‌آبی صرف تغذیه سفره آب زیرزمینی می‌شد را در روش‌های نوین آبیاری به عنوان آب مازاد تلقی کرده و آن را صرف توسعه سطح زیر کشت می‌کنند.

رئیس کمیسیون جهانی آبیاری و زهکشی ادامه می‌دهد: در چنین شرایطی کشاورزان محصولات پرنیاز و با مصرف آب بیشتر را در مزارع کشت می‌کنند. بنابراین اگر مدیریت صحیح انجام نشود و مطالعه نداشته باشیم، توسعه روش‌های نوین آبیاری منجر به مصرف بیشتر آب می‌شود.

وی تاکید می‌کند: قبل از اجرای روش‌های نوین آبیاری باید مطالعات دقیقی انجام شود که چه میزان از آب سیستم سنتی، سفره‌های زیرزمینی را تغذیه می‌کرده است. این آب تزریقی به منابع آب شور پایین دست می‌پیوسته و از دسترس خارج می‌شده است یا اینکه صرف تغذیه واقعی منابع آب زیرزمینی می‌شده است. برای توسعه روش‌های نوین آبیاری باید حتما گردش هیدرولوژیک آب و حسابداری آن اعمال شود. پس از آن، روش مناسب هر منطقه به کشاورزان توصیه شود.

وی اضافه می‌کند: اگر هدف ما از استقرار روش نوین آبیاری در مزارع، توسعه منابع آب است باید حتما اصول حسابداری آب را رعایت کنیم اما اگر هدف ما توسعه کشت و منافع اقتصادی است، آبیاری نوین مستقیما جواب می‌دهد. روی روش‌های آبیاری نوین نمی‌توان برای صرفه‌جویی آب حساب کنیم زیرا این یک فرضیه غلط است.

نفوذ سموم شیمیایی به عمق 350 متری زمین

دهقانی سانیچ در واکنش به اظهارات مطرح شده در زمینه اثر مثبت روش‌های غرق‌آبی بر تغذیه منابع آب زیرزمینی، به آلوده بودن آب خروجی از مزارع اشاره می‌کند.

وی یادآور می‌شود: در مزرعه از کود شیمیایی، سم و علف کش استفاده می‌شود. بنابراین آب خروجی مزارع آلوده به این مواد است. رویکرد اصلی ما در بخش کشاورزی باید این باشد که آبی که از دسترس مزارع خارج می‌شود، زمینه آلوده کردن منابع آب کشور را فراهم نکند.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات فنی و مهندسی ادامه می‌دهد: اگر ما به مسئله آلودگی منابع آب آشنا نباشیم، تصور می‌کنیم که آب خروجی از مزارع به سفره‌های زیرزمینی تزریق می‌شود و آنها را تغذیه خواهد کرد. این در حالی است که بر اساس گزارش‌های دریافتی ما، منابع آب استان کرمان و شهر رفسنجان که در عمق 350 متری زمین واقع شده است، آلوده به مواد شمیایی است. یعنی مواد شیمیایی مزارع تا عمق 350 متری هم نفوذ می‌کند. بنابراین مدیریت آب مزرعه و جلوگیری از تغذیه توسط این آب، به بهبود کیفیت آب زیرزمینی کمک می‌کند.

به گفته وی، برای استخراج آب از زمین یا منابع آب سطحی، نیازمند صرف انرژی هستیم. این منطقی نیست که ما انرژی صرف کنیم تا مجددا آب از طریق تغذیه از دسترس خارج شده و به عمق زمین نفوذ کند. با کمک روش‌های نوین آبیاری، به اندازه نیاز، آب به سطح زمین آورده می‌شود و مصرف انرژی کاهش می‌یابد.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات فنی و مهندسی تاکید می‌کند: اگر کشاورزی سطح زیر کشت خود را پس از اجرای روش‌های نوین آبیاری توسعه می‌دهد، مشکل جای دیگری است و ربطی به سیستم آبیاری نوین ندارد. نباید با پاک کردن صورت مسئله بخواهیم مشکلات را حل کنیم بلکه باید با توسعه سطح زیر کشت مقابله کنیم.

رئیس موسسه تحقیقات خاک و آب نیز این فرضیه که توسعه روش‌های نوین آبیاری بر تغذیه منابع آب زیرزمینی تاثیرگذار است را رد می‌کند.

به گفته وی تغذیه منابع آب زیرزمینی از طریق آبیاری مزارع بستگی مستقیم به شرایط خاک و اقلیم منطقه دارد. ابتدا باید چرخه هیدرولوژی منطقه بررسی شود. شدت تبخیر، شرایط نفوذ و غیره محاسبه شود و متناسب با آن تصمیم‌گیری انجام شود. شاید در برخی مناطق که آب و خاک شور داریم و نیاز به شستشوی خاک برای جلوگیری از تجمع نمک وجود دارد، آبیاری غرق‌آبی مفید باشد اما این مسئله بستگی به موقعیت منطقه دارد و روش‌های آبیاری باید متناسب با شرایط خاک و اقلیم تعریف شود.

نقایصی که باید رفع شود

برای دستیابی به نتایج مثبت استقرار روش‌های نوین آبیاری در مزارع به جای آنکه صورت مسئله را پاک کنیم باید بخشی از رویکردهای خود را اصلاح کنیم و ابزارهای مورد نیاز برای توسعه درست این سیستم‌ها را فراهم کنیم تا ایران نیز مانند سایر کشورهای جهان، از مزایای این روش‌ها بهره‌مند شود اما آیا ایران چنین ابزاری را در اختیار دارد؟ حسین دهقانی سانیچ، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات فنی و مهندسی به این پرسش اینگونه پاسخ می‌دهد: ما در کشور ابزار مورد نیاز را در اختیار داریم اما کم لطفی می‌کنیم. من اسم این مسئله را اخلاق مهندسی می‌گذارم. متاسفانه اخلاق مهندسی لازم را برای اجرا کردن روش‌های نوین آبیاری را نداریم. طراح ما در طراحی کم لطفی می‌کند. مجری در اجرا کم لطفی می‌کند و بهره‌بردار به علت عدم آگاهی، بیشتر از همه کم لطفی می‌کند.

وی اضافه می‌کند: اما می‌توان بهره بردار را آموزش داد و به سطح قابل قبول رساند. بر کار طراح می‌توان نظارت کرد و روش‌های جدید و شیوه کار با تکنولوژی روز دنیا را به آنها آموزش داد. به مجری هم می‌توان نظارت کرد که به نحو احسن برنامه‌ها را اجرا کنند و بهترین کیفیت لوازم را برای اجرای طرح‌ها انتخاب کند. این اهداف دست نیافتنی نیستند بلکه کم لطفی در مسایل سبب پاره‌ای مشکلات می‌شود.

سعید نی‌ریزی رئیس کمیسیون جهانی آبیاری و زهکشی نیز می‌گوید: ما برای طراحی و اجرای پروژه‌های نوین آبیاری امکانات کافی در اختیار داریم. اما بهره‌برداران ما مجهز نیستند و عموما دانش کافی ندارند مثل بسیاری از نقاط کشور که تکنولوژی بدون توجه به آموزش، وارد مناطق شده است، آبیاری نوین هم چنین وضعیتی دارد.

به گفته وی مشکل دیگر در اجرای سیستم‌های نوین آبیاری در مزارع این است که قبل از اجرای این سیستم‌ها، مطالعه انجام نمی‌شود. تقریبا هیچ یک از مشاوران ما قبل از اجرای برنامه‌ها، مطالعه‌ای درباره رد پای آبیاری نمی‌کنند و وضعیت آب منطقه بررسی نمی‌شود. نمی‌دانیم اجرای پروژه منجر به صرفه‌جویی شده یا مصرف بیشتر را ترویج کرده است. این مسئله ضعف بزرگی است که باید اصلاح شود.

نی‌ریزی تاکید می‌کند: در بهره‌‎برداری عملا کشاورزان را با دستورالعمل‌های ابتدایی به حال خودشان رها کرده‌ایم برای همین اجرای این روش‌ها در مزارع نتیجه نخواهد داد.

کامبیز بازرگان رئیس موسسه تحقیقات خاک و آب نیز وجود فارغ التحصیلان خوب بخش کشاورزی و شرکت‌های توانمند فنی و مهندسی کشور را ابزار مهمی برای طراحی و اجرای سیستم‌های نوین آبیاری در مزارع می‌داند. البته وی معتقد است که باید نظارت و کنترل کیفی فعالیت‌های بخش خصوصی به طور جدی در دستور کار قرار گیرد./

L-960306-01