دگردیسی زندگی روستایی زیر چتر رسانه‌های دیجیتال

دکتر علیرضا شریفی‌یزدی - جامعه‌شناس

سال‌ها در دنیا روی این موضوع بحث شده است که اگر بخواهیم یک توسعه پایدار را در هر کشوری ایجاد کنیم، باید از مناطق روستایی آغاز کنیم. مناطق روستایی برای رسیدن به توسعه پایدار نیازمند زمینه‌های گوناگونی هستند که یکی از این زمینه‌ها دسترسی به رسانه‌هاست که می‌تواند از نوع دیداری یا شنیداری باشد. اما امروزه مهمترین نقشی که رسانه‌ها می‌توانند داشته باشند، از سوی رسانه‌های جمعی ایفا نمی‌شود بلکه بیشترین نقش توسط شبکه‌های اجتماعی، اینترنت و تلفن همراه شکل می‌گیرد. یقیناً با ورود این سه دسته از رسانه‌های دیجیتال یا به عبارتی فضای مجازی در مناطق روستایی، زمینه تغییر و تحول عمیق ایجاد خواهد شد. این تحولات در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، آموزشی و حتی اقتصادی قابل نقد است.

اما این سوال مطرح است که با دسترسی به این رسانه‌ها چه تغییری در سطح زندگی روستایی ایجاد می‌شود؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت همان تغییری که جوامع شهری آن را تجربه کرده‌اند، در روستاها هم رخ می‌دهد. با دسترسی به این رسانه‌ها، فضای دیجیتال خود به خود ارتباطات ما را توسعه می‌دهد که این امر می‌تواند هم آسیب داشته باشد و هم حسن. به عنوان یکی از این محاسن در خصوص جوامع روستایی، دسترسی به رسانه‌‎های عصر جدید هم این قابلیت را دارد که زمینه بالا بردن سطح اطلاعات و آگاهی را فراهم کند و هم می‌تواند برای جلوگیری از مهاجرت و حاشیه‌نشینی به کار برده شود.

رسانه همچنین می‌تواند به قوام و دوام زندگی روستایی کمک کند و حتی مهاجرت معکوس را رقم بزند. مانند بسیاری از کشورهای اروپایی و امریکایی، افراد پس از اینکه از زندگی شهری خسته می‌شوند، به مناطق روستایی مهاجرت می‌کنند. چراکه تمام امکاناتی که در مناطق شهری هست، دیگر در روستاها هم فراهم شده است. در حقیقت نزدیک شدن امکانات بین روستا و شهر از طریق فضای مجازی به ماندگاری افراد در روستا کمک می‌کند و افزایش توانمندی‌ها و آکاهی را در ابعاد مختلف رقم می‌زند.

یک نمونه از این افزایش آگاهی در بعد مسائل سیاسی است که به صورت عینی در انتخابات 29 اردیبهشت شاهد آن بودیم. 15 سال پیش با وعده سه برابر کردن یارانه‌ها به راحتی این امکان خریدن آرای روستایی وجود داشت. اما امروز سطح آگاهی قشر روستایی بالا رفته است و می‌بینیم که دیگر چنین وعده‌هایی در جوامع روستایی کار نمی‌کند. امروز دیگر باید از ابزارهای جدیدی استفاده کنیم تا بتوانیم مردم را به سمت و سویی که خودمان می‌خواهیم جذب کنیم.

نباید از این نکته غافل بود که هر رسانه نوپدیدی عارضه‌های خاص خود را هم دارد. مهمترین جنبه منفی دسترسی به این رسانه در عصر امروزی، تفاوت بین ورود تکنولوژی و فرهنگ تکنولوژی است که با اصطلاح Cultural Lag یا تاخر فرهنگی شناخته می‌شود. به این معنا که پیش از فرهنگ استفاده از رسانه‌های دیجیتال را به افراد آموزش نمی‌دهیم. بنابراین افراد ابتدا موبایل را دست می‌گیرند و بعد با فرهنگ آن آشنا می‌شوند. از جمه تبعات منفی تاخر فرهنگی در دستیابی به فناوری این است که تا فرد خود را با شرایط جدید مطابقت دهد، آسیب‌های جدیدی را از ابعاد مختلف متحمل می‌شود.

نخستین آسیب این است که فرد از بعد اجتماعی بسیار سردرگریبان می‌شود و ارتباطات بیرونی او به شدت کاهش پیدا می‌کند. دوم، اگر آگاهانه از ین ابزار استفاده نکنیم، سنت‌های مناطق مختلف به ویژه سنت های روستایی آرام آرام از بین می‌رود. بدین ترتیب، موضوع همه‌گیری و همسانی در پوشش، لهجه، بیان، خوراک، آرایش ظاهری و حتی آرایش منزل رخ خواهد داد. در بعد خانوادگی هم روابط بین همسران ممکن است دچار خدشه شود و مسائلی که در مناطق شهری داریم، به همان نسبت در مناطق روستایی هم خودش را نشان بدهد.

البته به نظر می‌رسد اثر دسترسی به این رسانه‌ها از جنبه اقتصادی اثرات مثبتی داشته باشد. وقتی یک روستایی می‌تواند دسترسی کافی و کامل به منابعی داشته باشد، این امکان را دارد که در راستای کشاورزی یا دامداری از این منابع جدید استفاده کند. بنابراین می‌توان گفت که روستایی از یکی از زمینه‌های توسعه پایدار در روستاها برخوردار است. در این میان، اگر از این ابزار به درستی استفاده کنیم، فضای دیجیتال و تلفن همراه می‌تواند در چرخش بهتر اقتصاد نقش داشته باشد. اما اگر صرفا به ابزاری برای تفریح و سرگرمی تبدیل شود، اثر منفی در ابعاد مختلف و از جمله اقتصاد را به همراه خواهد داشت.

در همه جای دنیا معمولا این گونه است که با ورود تکنولوژی، ابزارهای جدید به سرعت در خدمت اقتصاد قرار می‌گیرد. تجربه هم نشان داده است که معمولا چرخش بهتر اقتصادی جاهایی که دسترسی به رسانه از جمله رسانه‌های دیجیتال دارند بالا می‌رود. این تجربه را هند، چین، برخی از کشورهای آفریقایی و اردن داشته است و دلیلی ندارد که ایران در این زمینه یک استثنا باشد.