پیشتازی مسئولان استانی برای مشارکت در عملیات احیای قنات‌ها

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا)-لیلا مرگن:

با توجه به وابستگی شدید بخش کشاورزی ایران به استفاده از منابع آب زیرزمینی، بهره‌گیری از پتانسیل قنات به عنوان سازه‌ای دوست‌دار محیط زیست که بیش از هزاران سال در ایران قدمت دارد، مورد توجه جدی متولیان بخش کشاورزی قرار دارد. بررسی وضعیت تخصیص بودجه برای احیای و مرمت قنات‌ها در کشور نشان می‌دهد که بودجه‌های استانی سهم بیشتری در بازسازی این سازه‌های تاریخی داشته و مقامات استانی تمایل دارند، سهم بیشتری از اعتبارات خود را -نسبت به اعتبارات ملی - به ساماندهی قنات‌های موجود در استان‌های تحت مدیریت، اختصاص دهند.

نام استان یزد با قنات‌های مشهور ایران گره خورده است و بسیاری از مردم تصور می‌کنند که عمده قنات‌های کشور در کویر مرکزی ایران وجود دارند اما قنات سازه‌ای است که در سراسر ایران پراکنده شده است. احتمال می‌رود تکنولوژی این سازه از ایران به سایر کشورهای جهان رفته باشد. قنات مجموعه‌ای است از چند میله و یک یا چند کوره (دهلیز یا کانال زیر زمینی ) که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه آبدار مناطق مرتفع زمین مثل رودخانه‌ها، مرداب‌ها و برکه‌ها را به کمک نیروی ثقل زمین و بدون کاربرد نیروی کشش و هیچ نوع انرژی الکتریکی یا حرارتی با جریان طبیعی جمع‌آوری می‌کند و به نقاط پست و کم ارتفاع می‌رساند. به عبارت دیگر قنات را می‌توان نوعی زهکش زیر زمینی دانست که آب جمع‌آوری شده توسط این زهکش به سطح زمین آورده می‌شود و به مصرف آبیاری یا شرب می‌رسد. به گفته رضا سرافرازی مدیرکل دفتر آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی، اگرچه وزارت نیرو متولی بحث قنات است و مجوز هر عملیات سازه‌ای روی قنات توسط این وزارتخانه صادر می‌شود، اما وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان مصرف‌کننده آب، همه ساله اعتبارات خاصی را برای مرمت و احیای قنوات صرف می‌کند. در واقع وزارت جهاد کشاورزی اگرچه از نظر قانونی وظیفه‌ای در زمینه احیا و مرمت قنوات ندارد اما به دلیل اهمیت استفاده از این سازه برای استحصال آب از منابع زیرزمینی و کاهش تلفات در جریان انتقال آب تا زمین‌های کشاورزی، برای حفظ حیات قنات‌ها تلاش می‌کند.

10 درصد منابع آب زیرزمینی توسط قنات‌های استحصال می‌شود

منابع آب زیرزمینی از طریق چشمه‌ها، چاه ‌های عمیق و نیمه عمیق و قنات‌ها استحصال می‌شوند. علی اصغر سمسار یزدی مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی معتقد است: د ر ایران 37 هزار رشته قنات فعال داریم که 10 درصد آب زیرزمینی کشور با استفاده از این سازه استحصال می‌شود. به گفته وی آمار دقیقی درباره تعداد قنات‌های خشک شده در ایران وجود ندارد و وزارت نیرو به دلیل اینکه هر چند سال یکبار آمارگیری سراسری از تمام منابع آبی انجام می‌دهد، صرفا آمار تعداد قنات‌های فعال کشور را دارد.

با توجه به مزیت عملیات غنی‌سازی قنوات در جلوگیری از هدر رفت آب در خارج از فصل زراعی و حفظ آن در لایه‌های زمین از طریق شبکه‌بندی قنوات و انسداد خروجی آب ، همه ساله وزارت جهاد کشاورزی از محل اعتبارات استانی و ملی مبالغی را صرف عملیات احیاء، مرمت و لایروبی قنوات فعال در کشور می‌کند. بر اساس آمار منتشر شده در آمارنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی، در سال 94 از محل اعتبارات استانی، 103 هزار و 317 میلیون ریال بودجه صرف احیا و مرمت 131.27 کیلومتر قنات شده است. در این سال 503 رشته قنات احیا شده است. از محل اعتبارات ملی نیز 98 هزار میلیون ریال اعتبار برای احیای 78.26 کیلومتر قنات اعتبار صرف شده است.

جالب است بدانید که استان کرمان از محل اعتبارات استانی خود با مرمت و احیا و لایروبی 149 رشته قنات در این سال رتبه اول را به خود اختصاص داده است. پس از کرمان به ترتیب استان‌های مرکزی با 121 رشته قنات، یزد با 49 رشته قنات، خراسان جنوبی با 48 رشته قنات و آذربایجان شرقی با احیای40 رشته قنات از محل اعتبارات استانی، بیشترین فعالیت در این حوزه را انجام داده‌اند. حتی در استان مرطوبی نظیر گلستان نیز در سال 94، 32 رشته قنات با استفاده از اعتبارات استانی ساماندهی شده است. در این سال استان خشکی نظیر خراسان رضوی با صرف 15 هزار و 404 میلیون ریال اعتبار از محل ردیف‌های استانی، 28 قنات خود را مرمت کرده است. این استان از جمله مناطقی است که به شدت با کمبود منابع آب مواجه بوده و با سدسازی‌های افغانستان، ذخیره سد دوستی به عنوان یکی از منابع تامین کننده آب خراسان رضوی، در معرض تهدید جدی است.

احیای یک هزار و 216 رشته قنات در سال 93

بر اساس آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی در سال 93 از محل اعتبارات استانی در مجموع یک هزار و 216 رشته قنات احیا شده است. در این سال با صرف 233 هزار و 462 میلیون ریال، 357.68 کیلومتر قنات تحت پوشش عملیات احیاء، مرمت و لایروبی قرار گرفته است. در این سال با استفاده از 60 هزار و 595 میلیون ریال از اعتبارات ملی نیز 103.7 کیلومتر قنات ساماندهی شده است.

بر اساس جداول آماری موجود، استان سیستان و بلوچستان با ساماندهی 196 رشته قنات با استفاده از اعتبارات استانی رتبه اول و به ترتیب استان‌های یزد با احیاء و مرمت 178 رشته قنات، خراسان جنوبی با 176 رشته قنات، مرکزی 150 رشته قنات، کرمان 138 رشته قنات و همدان با احیای 111 رشته قنات رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌اند.

در سال 92 نیز 224.49 کیلومتر از قنات‌های کشور با صرف 129 هزار و 874 میلیون ریال اعتبار، مرمت و لایروبی شده‌اند. در این سال در مجموع 612 رشته قنات ساماندهی شده‌ است. استان‌ سیستان و بلوچستان با صرف 56 هزار و 647 میلیون ریال اعتبار استانی با ساماندهی 391 رشته قنات، رتبه اول در این بخش را به خود اختصاص داده است. استان اصفهان با مرمت 56 رشته قنات، مرکزی با 52 رشته قنات، کرمان 30 و جنوب کرمان با احیای 20 رشته قنات، رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌اند.

در سال 92 از محل اعتبارات ملی نیز برای احیای قنات‌ها اعتباراتی هزینه شده است. بر اساس آمارهای موجود، 46.07 کیلومتر قنات با صرف اعتباری معادل 38 هزار و 980.3 میلیون ریال تحت پوشش عملیات احیاء، مرمت و لایروبی قنات قرار گرفته‌اند.

در سال 91 نیز، بر اساس اطلاعات منتشر شده در آمارنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی در مجموع 894 رشته قنات به طول 214 کیلومتر تحت پوشش عملیات احیا، مرمت و لایروبی از محل اعتبارات استانی قرار گرفته است. در این سال اعتبارات هزینه شده برای اجرای این عملیات در آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی درج نشده است. همچنین هیچ اطلاعاتی در زمینه میزان هزینه کرد اعتبارات ملی برای ساماندهی قنوات در سال 91 نیز ذکر نشده است. بر اساس آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی، در سال 91، استان سیستان و بلوچستان با 327 مورد مرمت و احیای قنوات از محل اعتبارات استانی رتبه اول را به خود اختصاص داده است. سپس استان‌های اصفهان با 98 مورد، جنوب استان کرمان با 92، خراسان شمالی با احیای 79 رشته قنات و کرمان با 71 مورد مرمت و احیاء رتبه‌های بعدی فعالیت در این حوزه را به خود اختصاص داده‌اند.

در نخستین سال دهه 90، با صرف 155 هزار و 753 میلیون ریال اعتبار استانی، 329.8426 کیلومتر قنات احیاء مرمت و لایروبی شده است. در این سال، یک هزار و 434 مورد احیاء و مرمت قنات به ثبت رسیده است. استان اصفهان با 236 مورد احیا و مرمت رتبه نخست فعالیت در این بخش را به خود اختصاص داده است. کرمان 221 مورد، سیستان و بلوچستان 162 مورد، خراسان رضوی با 119 مورد و خراسان جنوبی با 109 مورد احیا و مرمت قنات، رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌اند. در سال 90، از محل اعتبارات ملی نیز 360 هزار میلیون ریال صرف مرمت دو هزار و 315 رشته قنات شده است.

اختصاص اعتبار برای طرح‌های زودبازده آبی

در سال 89، با صرف 356 میلیون و 293.6 میلیون ریال اعتبار، دو هزا رو 960 رشته قنات از محل اعتبارات بند الف تبصره سه احیاء و مرمت شده‌اند. در بند الف تبصره سه آمده است: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور موظف است از محل اعتبار ردیف 503670 این قانون، مبلغ یکهزار میلیارد (1.000.000.000.000) ریال برای اجرای طرح‌های کوچک تأمین آب‌بندها و سدهای کوتاه و زودبازده در حوزه‌های آبریز با اولویت دشت‌های ممنوعه آبی کشور که دارای توجیه فنی و اقتصادی و زیست محیطی بوده و حداکثر در مدت دو سال به بهره‌برداری می‌رسند و با سهم پنجاه درصد (50%) برای شرکت‌های آب استانی و پنجاه درصد (50%) برای سازمان جهاد کشاورزی استان‌ها و مبلغ یکصد و بیست میلیارد (120.000.000.000) ریال برای احیاء، مرمت و لایروبی قنوات، انهار و آب‌بندهای کشور اختصاص و در اختیار سازمان جهاد کشاورزی استان‌ها قرار دهد. با تخصیص اعتبارات در سال 89، در مجموع 361.9 میلیون متر مکعب آبدهی قنات‌های کشور افزایش یافته است.

در این سال استان کرمان با مرمت 550 رشته قنات رتبه اول را به خود اختصاص داده است. خراسان رضوی با مرمت 369 رشته قنات، اصفهان با 349 رشته قنات، یزد 313 و فارس 180 رشته قنات، رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌اند.

در سال 88 نیز از محل اعتبارات بند الف تبصره سه، 376 هزار و 304 میلیون ریال اعتبار صرف احیا و مرمت سه هزار و 427 رشته قنات شده است که این عملیات 286 میلیون متر مکعب افزایش آبدهی قنات‌ها به همراه داشته است. در این سال استان اصفهان با مرمت 560 رشته قنات پیشتاز بوده است. استان‌های خراسان رضوی با 418 رشته قنات، خراسان جنوبی 386 رشته قنات، یزد 325 رشته قنات و کرمان 238 رشته قنات رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص داده اند.

در سال 87، از محل اعتبارات بند الف تبصره سه، 570 رشته قنات مورد احیاء و مرمت قرار گرفته است که این عملیات منجر به افزایش آبدهی قنوات به میزان 54.36 میلیون متر مکعب شده است. در آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی درباره اعتبار هزینه شده برای این عملیات اطلاعاتی درج نشده است.

در سال 86، با استفاده از اعتبارات بند الف تبصره سه در مجموع 117 هزار میلیون ریال برای احیاء و مرمت یک هزار و 874 رشته قنات، اعتبار هزینه شده است. با احیای این میزان قنات 191.9 میلیون متر مکعب به آبدهی قنوات افزوده شده است و آب مورد نیاز برای سطحی معادل 18 هزار و 910 هکتار زمین کشاورزی تامین شده است.

در سال 85 نیز از محل اعتبارات بند الف تبصره سه، در مجموع 56 هزار و 267 میلیون ریال برای احیاء و مرمت یک هزار و 657 رشته قنات استفاده شده است. صرف این اعتبارات میزان آبدهی قنات‌های کشور را به میزان 119 هزار و 311 لیتر بر ثانیه افزایش داده است.

به این ترتیب طی یک دهه گذشته، تلاش‌های متولیان بخش تولید و سازمان‌های جهاد کشاورزی استان‌ها سبب شده است، بخشی از سازه‌های آبی کشور که با اقلیم ایران سازگاری زیادی دارد، همچنان فعال باقی مانده و در تامین نیازهای آبی بخش کشاورزی ایران، نقش آفرین باشند.

L-960326-01