تجربیات گذشته، چراغ راه آینده/ بازشناسی کسب درآمدهای جدید از جنگل

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا)-لیلا مرگن:

در جلسه تدوین اصول و مبانی طرح جایگزین برای مدیریت جنگل که با حضور کارشناسان سازمان جنگل‌ها، اساتید دانشگاه و کارشناسان سازمان حفاظت محیط زیست برگزار شد، به بحث و بررسی پیرامون مدل‌های جایگزین برای مدیریت جنگل و بررسی تجربیات گذشته در این زمینه پرداخته شد. در این جلسه، طرح مدیریت چند منظوره جنگل‌های هیرکانی به طور مشخص به بحث گذاشته شد.

روز سه شنبه، دفتر معاونت امور جنگل واقع در چالوس میزبان جمعی از اساتید و کارشناسان برای بحث و بررسی پیرامون مدل جایگزین مدیریت جنگل‌های هیرکانی بود. این جلسه در دو بخش صبح و عصر برگزار شد. در ابتدا ناصر مقدسی، قائم مقام رئیس سازمان جنگل‌ها و رئیس شورایعالی جنگل از کارشناسان خواست به بررسی سه طرح مدیریتی که سازمان جنگل‌ها با کمک سازمان‌های بین‌المللی در جنگل اجرا کرده و این طرح‌ها از نگاه نهادهای بین‌المللی موفق هم بوده است، بپردازد. اکبر نجفی عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس پیش از بحث درباره این طرح‌ها درباره عدم حل مشکل واردات چوب تذکر داد. به گفته وی در همه جای دنیا چوب‌های وارداتی داخل کانتینرها حمل می‌شوند و یک قارچ‌کش داخل کانیتنرها انداخته می‌شود. این قارچ کش در معرض هوا به سرعت تبدیل به گاز می‌شود. از آنجا که ترکیبات آن به لایه ازن آسیب وارد می‌کند، در مصرف این محصول برای کشورهای دنیا سهمیه‌بندی قائل شده‌اند. بنابراین ایران نیز با استفاده از این تکنیک باید چوب‌های مورد نیاز خود را در مبدا با استفاده از چنین قارچ کشی ضدعفونی کرده و به کشور وارد کند.

این عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس یادآور شد: سازمان حفظ نباتات ایران تیمار حرارتی برای واردات چوب را می‌پذیرد. اگر چوب راش را 70 درجه حرارت دهیم، چوب منفجر می‌شود. برای صنعت تیمار حرارتی و یا پوست کنی چوب به صرفه نیست و این روش‌ها به حدی گران است که به جای واردات چوب به راحتی می‌توان محصول نهایی (MDF) را وارد کرد.

وی افزود: بسیاری از محصولات خوراکی در ایران از طریق پالت‌های چوبی به کشور وارد می‌شود. هیچ تیماری روی این پالت‌ها انجام نمی‌شود و در نهایت پالت‌های چوبی با عنوان چوب‌های میخی وارد کشور شده و جذب صنعت می‌شود. از این راه آفات زیادی به کشور وارد می‌شود اما قرنطینه برای حل مشکل کاری انجام نمی‌دهد. ولی فشار خود را بر روی گرده بینه و چوب‌های کم قطر مورد نیاز صنعت گذاشته است.

در تکمیل سخنان نجفی، سید محسن حسینی دیگر عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس نیز گفت: بسیاری ازبن سای‌های چینی آفت به جنگل شمال و محصولات کشاورزی وارد کرده است. اما کسی با ورود آن به ایران مقابله نمی‌کند.

تاکید بر کسب درآمدهای جدید از جنگل

داریوش بیات مدیر ملی پروژه مدیریت چند منظور جنگل‌های هیرکانی نیز در جریان ارائه توضیح در زمینه دستاوردهای این طرح، بر کسب درآمدهای جدید از جنگل تاکید کرد.

به گفته وی برای تامین هزینه‌های مدیریت جنگل، یکی از راه‌ها استفاده از منابع ملی حاصل از پرداخت به ازای خدمات اکوسیستمی است. سازمان جنگل‌ها پیش‌بینی کرده بود، یک در هزار درآمد حاصل از فروش حامل‌های انرژی به خدمات اکوسیستمی جنگل اختصاص یابد و در اختیار دستگاه اجرایی قرار گیرد. باید به جد نبال این مسئله باشیم.

بیات افزود:برای تامین منابع مالی شاید نیاز به ایجاد کمپین داشته باشیم. بحث مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها نیز مسئله‌ای است که باید روی آن کار شود. بسیاری از شرکت‌ها آلاینده طبیعت هستند و مایلند باید برای احیای طبیعت مبالغی پرداخت کنند. آنها در راستای مسئولیت اجتماعی خود بودجه‌هایی را هزینه می‌کنند.

وی تاکید کرد: یکی از ایرادات اساسی تمرکز بر تزریق منابع مالی دولتی به جنگل است. همان‌گونه که در اقتصاد کلان بر جدا شدن پول نفت از بودجه تاکید داریم، در جنگل هم باید بودجه دولتی از مدیریت این اکوسیستم جدا شود.

مدیر پروژه مدیریت چند منظوره جنگل‌های هیرکانی عنوان کرد: سه سال و نیم از عمر پروژه مدیریت چند منظور جنگل‌های هیرکانی می‌گذرد و تلاش کردیم در قالب این پروژه برای هر منطقه بسته به شرایط خاص خود یک برنامه ویژه تعریف کنیم.

وی ادامه داد: در سطح سه استان شمالی یک سند بالادستی تنظیم شد. این سند استراتژی توسعه سبز را پیگیری می‌کند و باید به امضای رئیس سازمان جنگل‌ها و استانداران سه استان شمالی برسد.

بیات گفت: اگر کمیته‌ای در سطح ملی با ریاست معاون اول رئیس جمهور، روسای سازمان‌های حفاظت محیط زیست و جنگل‌ها و مراتع امضا شود، امیدواریم بتوانیم اهداف سند را اجرایی کنیم.

وی با تاکید بر اینکه بسیاری از دستگاه‌ها باید در مدیریت جنگل سهیم شوند، سازمان میراث فرهنگی را یکی از مهمترین دستگاه‌هایی دانست که منابع مالی خوبی داشته و در بحث اکوتوریسم می‌تواند به سازمان جنگل‌ها کمک کند.

مدیر پروژه مدیریت چند منظوره جنگل‌های هیرکانی با اشاره به برنامه‌ریزی این پروژه در سطح خرد و حوضه آبریز برای ایجاد هماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی در استان گیلان، کاهش فقر در جوامع محلی را یکی از مهمترین ابزارها برای حفظ جنگل معرفی کرد.

وی ادامه داد: مردم یکی از ذی‌نفعان اصلی پروژه مدیریت چند منظوره هیرکانی هستند و باید فضا برای حضور آنها باز شود.

بیات به برخی موانع برای دریافت طرح توسط جوامع محلی اشاره کرد و خواستار اصلاح قوانین شد. البته در انتهای سخنان وی، ناصر مقدسی توضیح داد که سازمان جنگل‌ها در رابطه با واگذاری طرح‌ها به مردم مشکلی ندارد.

بخشی از کارشناسان حاضر در جلسه درآمدهایی که طرح مدیریت چند منظوره جنگل‌های هیرکانی روی آن تاکید دارد را فرضی توصیف کردند. مدیر پروژه مدیریت چند منظوره جنگل‌های هیرکانی در پاسخ به این اظهارات، گفت: درآمدها تا زمانی که برای آنها طرح تهیه نشده است، فرضی است. در بلیران بر اساس نظر مردم برای ایجاد یک پارک جنگلی طرح تهیه شد و در حال حاضر 50 تا 60 نفر در این طرح مشغول به کار شده‌اند. در آنجا برای یک نفر طرح گیاهان دارویی تهیه شد کارخانه‌ای هم برای فرآوری محصولات جنگلی ایجاد شد تا این محصولات با برچسب فروخته شوند.

وی افزود: برای اعتمادسازی در سطح روستا کار کردیم. در مرحله بعد توسعه سرزمین روستایی است که برنامه‌هایی برای سامانه عرفی تهیه خواهد شد. در تنکابن برای سامان عرفی روستا طرح تهیه می‌کنیم. کار کردن در زمینه جنگل با مردمی که به شما اعتماد ندارند، در پنج سال جواب نمی‌دهد.

بیات گفت: مشارکت یعنی مردم در تصمیم‌گیری‌ها دخالت داشته باشند. سال گذشته در نپال یک اجلاس جهانی درباره جنگلداری اجتماعی برگزار شد، تمام مردم محلی اساتید برجسته بخش جنگل را زیر سئوال بردند. این مسئله خاص ایران نیست. در حال حاضر در نپال مدیریت 1.3 میلیون هکتار جنگل دست مردم است. در برزیل نیز مالکیت اراضی را به مردم می‌دهند. اصرار ما این است که تمام تجربیات طرح‌های بین‌المللی را بومی کنیم.

خسارت گردشگری بی قاعده بیش از بهره‌برداری

در ادامه نشت ابراهیم قاسم زاده کارشناس معاونت جنگل نیز به تجربه ایجاد تعاونی‌ها برای مدیریت جنگل اشاره کرد. وی نیز همچون بیات به مشارکت دادن مردم در تصمیم‌سازی‌ها اعتقاد داشت.

به گفته قاسم‌زاده در دوره فعالیت فلاح در دفتر مشارکت‌های مردمی سازمان جنگل‌ها، 19 تعاونی توسط دولت برای مدیریت جنگل ایجاد شد. امروز این تعاونی‌ها به 12 تعاونی رسیده است.

وی گفت: ما تعاونی را تشکیل دادیم و 50 نیرو را مجبور کردیم که در این تعاونی‌ها جذب شوند. مدیریت ناصحیح سبب شد، تعاونی‌ها ریزش کند. باید تشکل‌های خودجوش تشکیل شوند و مردم این تشکل‌ها را مدیریت کنند. مردم در فاز سیاستگذاری و اجرا باید با ما مشارکت داشته باشند. جامعه محلی تجربیاتی دارد که ما باید از آنها بیاموزیم اما تا کنون از وجود آنها استفاده نکردیم.

به گفته قاسم‌زاده در طرح جایگزین مدیریت جنگل، محور اصلی برنامه‌ریزی سایر پتانسیل‌های جنگل است و اگر برای گردشگری برنامه کنترلی مناسبی نوشته نشود، خسارتی به مراتب بیشتر از بهره‌برداری به همراه خواهد داشت. گردشگری این نیست که زمین‌های مردم بومی توسط گردشگران خریداری شده و به ویلا تبدیل شود.

وی تاکید کرد: ما در داخل حوضه آبخیز باید یک آمایش سرزمین کوچک انجام دهیم. جای معدن، پرورش ماهی و غیره باید مشخص شود. در داخل طرح‌ها باید آمایش سرزمین کوچکی صورت گیرد. پتانسیل‌ها را معرفی کنیم و اجرای برنامه‌ها را برای جامعه محلی تسهیل کنیم.

طرح‌های مشارکتی مدل‌های مناسب ایران نیستند

علی اشرفی پور عضو شورایعالی جنگل در مخالفت با اجرای مدل‌های مدیریت چند منظوره جنگل بیان کرد: کشورهای اروپایی مدل‌های مربوط به اتیوپی و سایر کشورهای کمتر توسعه یافته را برای ایران تجویز می‌کنند و این مدل‌ها مناسب ایران نیست.

وی افزود: طرح‌های مشارکتی اولویت‌های ما را از حفاظت جنگل به سمت محصولات زراعی می‌برد. هنر ما این است که مردم را به سمت قرق جنگل، ایجاد نهالستان و غیره هدایت کنیم. ما گردشگری سبک را می‌پذیریم. در مسیر رامسر به جواهرده دکه‌های زیادی برای ارائه خدمات به گردشگران زده شده است که مورد تایید ما نیست. در برخی مناطق، دکه‌های گردشگری و ایجاد آلودگی بلای جان جنگل‌های شمال کشور شده است.

به کانال ایانا در تلگرام بپیوندید

اشرفی پور افزود: طرح‌های فرآیندی خارجی را به عنوان پایلوت پذیرفته‌ایم که اجرا شود. بومی سازی برای دوران پساگذار بسیار مهم است. ما چاره‌ای نداریم که به سمت مدیریت حوضه‌های آبخیز برویم. سطح مشارکت‌پذیری در طرح مدیریت چند منظوره مورد تایید ما نیست. سیاستگزاری کردن با مردم برای کشورهای با درجه مدنیت بالا است که برای حوزه‌های ما معنی ندارد.

وی معتقد است: خواسته‌های مردم محلی تمامی ندارد و در برخی طرح‌های مشارکتی بین‌المللی توجه به خواسته‌های مردم سبب شده اراضی ملی به زمین زراعی تبدیل شود.

عباسعلی نوبخت معاون امور جنگل در دفاع از طرح مدیریت چند منظوره جنگل‌های هیرکانی گفت: در این طرح مردم آموزش مناسب دیده و عوامل تهدید را طبق نظر کارشناسان منابع طبیعی بر می‌شمردند.

وی بهبود اشتغال‌زایی و معیشت مردم را عاملی معرفی کرد که سبب می‌شود مردم به دنبال تخریب عرصه‌های طبیعی نباشند.

به گفته نوبخت، برخی ایده‌ها برای درآمدزایی در جامعه محلی باید منحصر به یک نقطه خاص شود زیرا در صورت توسعه آن به کل شمال، صرفه اقتصادی خود را از دست خواهد داد.

اکبر نجفی عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس نیز پس از سخنان بیات تاکید کرد: طرح‌هایی که برای مدیریت جنگل‌های هیرکانی نوشته می‌شود باید بیلان اقتصادی کاملا روشنی داشته باشد و تحت تاثیر مسایل سیاستی و مدیریتی قرار نگیرد.

واقع گرایی را از یاد نبریم

مرتضی ابراهیمی مشاور شورایعالی جنگل در واکنش به ارائه مدیر ملی طرح مدیریت چند منظوره جنگل‌های هیرکانی بیان کرد: در تدوین طرح برای جنگل‌های شمال باید از تجارب خارج از شمال هم استفاده شود. در قالب طرح، مدیریت منابع جنگلی خارج از شمال، سال‌های قبل شروع شده است. در این زمینه توصیه ما این است که واقع گرایی را از یاد نبریم.

وی افزود: دنبال رویاپردازی نباشیم. بنه یک محصول فرعی بسیار ارزشمند است که به آن مروارید سبز هم گفته می‌شود. اما در عمل پس از تهیه طرح برای بهره‌برداری از این محصول، نه تنها بنه طلای سبز نبود، بلکه سرب هم نبود.

ابراهیمی ادامه داد: برای 600 هزار هکتار جنگل بنه، طرح جنگلداری تهیه شده بود. بر اساس میانگین وزنی 9 درخت قابل بهره‌برداری داشتیم که اگر تناوب را برای ادامه حیات درخت در نظر می‌گرفتیم، سالانه یک کیلوگرم سقز می‌داد. این میزان محصول کمکی به معیشت جامعه محلی نمی‌کرد و افزایش بهره‌برداری نیز به ادامه حیات محصولات فرعی آسیب وارد می‌کرد.

وی اضافه کرد: تدوین طرح برای محصولات فرعی در مورد بنه نشان داد که این تفکر شعار بوده است. هرگز غنای جنگل‌های شمال در امر بهره‌برداری از محصولات ثانویه به زاگرس نمی‌رسد. در زاگرس 64 گونه دارای قابلیت تولید محصولات فرعی داریم اما عملا در مدیریت این منابع هیچ نقشی نداشتیم. بنابراین تهیه طرح برای محصولات فرعی باید آسیب شناسی شود. ما نباید دنبال برنامه‌های رویایی باشیم.

برای ارائه طرح جدید باید دست به کارهای بزرگ زد

داریوش بیات مدیر ملی طرح مدیریت چند منظوره هیرکانی در واکنش به انتقادات مطرح شده به این طرح گفت: توسعه کشاورزی در روستاهای مجاور جنگل، صرفا در اراضی مستثنیات انجام شده است. مردم حق ورود به جنگل ندارند.

وی افزود: حتی پیشنهاد تولید قارچ شیتاکه مطرح شده بود که جلوی آن ایستادیم. زیرا ممکن است این قارچ با سایر گونه‌های بومی، هیبرید ایجاد کند.

بیات گفت: کار ما رویاپردازی است تا الگوی مناسب به دست بیاوریم. اگر فکر بزرگی در سر نداشته باشید، نمی‌دانید که کجا باید بروید. باید شرایط تغییر پیدا کند. اگر کاری بکنیم که تاکنون کرده‌ایم به همان جایی می‌رسیم که تا امروز رسیده‌ایم. برای طرح‌های آزمایشی نیاز به به هک و اصلاح وجود دارد.

به گفته بیات برای هر هکتار طرح مدیریت چند منظوره جنگل‌های هیرکانی تا کنون 30 هزار تومان هزینه شده است. این در حالی است که حق مشاوره مایک موزر مشاور پروژه یک میلیارد تومان است. اعتبارات این طرح از صندوق جهانی تسهیلات محیط زیست تامین شده است. این صندوق دو میلیون دلار اعتبار به طرح اختصاص داده و سازمان جنگل‌ها نیز که باید سه میلیون دلار به طرح کمک می‌کرد، 150 دلار به این طرح کمک کرده است. وی تاکید کرد: در جنگل‌های شمال از سرمایه خورده‌ایم که به تنفس رسیده‌ایم.

ناصر مقدسی رئیس شورای عالی جنگل نیز در دفاع از طرح‌های مدیریت چند منظوره، تاکید کرد: در طرح‌های جدید پاشنه آشیل ما مسایل اجتماعی است. در این حوزه باید از متخصصان حوزه اجتماعی کمک گرفته شود.

وی درباره دلایل شکست تعاونی‌های جنگل نشین گفت: ایرج ملک احمدی در مقدمه کتاب ارزیابی تعاونی‌های جنگل نشین اشاره کرده است که این تعاونی‌ها بر اساس نیاز مردم ایجاد نشده‌اند بلکه بر اساس سیاست‌های دولت تشکیل شده‌اند و از همان ابتدا می‌توان فرجام آنها را حدس زد.

مقدسی تاکید کرد: مردم شرایطشان و حد وابستگی آنها به طبیعت کاملا متفاوت است. مسایل مردم با هم متفاوت است. اما تخریب منابع طبیعی و فقر همزاد با یکدیگر هستند. دکتر منوچهر امانی می‌گوید حفاظت عرصه‌های طبیعی بدون مشارکت مردم امکان ندارد. نگرانی‌های کارشناسی قابل تعمق است اما اینکه مردم در فاز ارزیابی و تصمیم‌سازی چگونه به کار گرفته شوند، نظر متخصصان علوم اجتماعی این است که آنها باید از همان نقطه مبدا در تصمیم سازی مشارکت داده شوند.

وی تاکید کرد: باید دلایل تخریب‌گر شدن جامعه محلی را ریشه‌یابی کنیم تا به نتیجه برسیم. در مدلی که برای آینده جنگل رسم می‌شود، مسئله اجتماعی بسیار مهم است و پیچیدگی‌های زیادی در تدوین مدل جدید داریم.

سید محسن حسینی نیز در ادامه بیان کرد: دلیل اینکه تا کنون با وجود اقدامات مثبت انجام شده، موفق نبوده‌ایم، ندیدن مردم بوده است.

وی افزود: ما در روش پناهی برش بذرافشانی و نوردهی زدیم، دام نهال را خورده است و سال بعدی طبق برنامه برش‌های بعدی را هم زدیم. ما دو درصد موجودی سرپا را به عنوان رویش گرفتیم و 10 هزار متر مکعب را به عنوان رویش برداشت کردیم اما 20 هزار مترمکعب همزمان از جنگل قاچاق شد و این میزان قاچاق را در نظر نگرفتیم.

حسینی تاکید کرد: تمام دغدغه‌های مطرح شده را درک می‌کنم. پس گرفتن زمینی که به مردم داده شده است، سخت است. اما توانمند کردن جامعه محلی، سبب حفاظت از جنگل می‌شود. اگر وضع اقتصادی جوامع محلی بهبود یابد، قاچاق کم می‌شود. مصرف چوب سوخت کاهش می‌یابد.

وی اضافه کرد: طرح مدیریت چند منظوره جنگل‌های هیرکانی به صورت آزمایشی در بدترین حوزه‌های شمال کشور در حال انجام است. باید سر فرصت طرح‌ها ارزیابی شود و قدم‌های مطمئن برداشته شود. باید راهکارهای عملیاتی ارائه داد. ممکن است این طرح ایراداتی داشته باشد اما هرز رفتن بودجه درست نیست.

در انتهای این نشست یک روزه مقرر شد: کمیته راهبری طرح جایگزین با مشارکت اجرا، آموزش و تحقیقات با ماموریت تدوین اصول و مبانی و طراحی طرح‌های جدید (شاخص‌ها، مدل‌ها، خط قرمزها و ...) تشکیل شود. اعضای این کمیته شامل مقداد جورغلامی و سید مهدی حشمت الواعظین از دانشگاه تهران، اکبر نجفی و سید محسن حسینی از دانشگاه تربیت مدرس، امیر اسلام بنیاد و کامبیز طاهری آبکنار از دانشگاه گیلان، احمد رحمانی و خسرو ثاقب طالبی از موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، بالی و گل علیزاده از سازمان حفاظت محیط زیست، سید محمد حجتی و اصغر فلاح از دانشگاه ساری و ساسان بابایی و هادی کیادلیری از دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات هستند. قرار شد این اعضا به نمایندگی از طرف دانشگاه‌ها و دستگاه‌های دولتی، شرح خدمات را بررسی کرده و در جلسه بعد به جمع‌بندی مباحث بپردازند./

L-960513-01