Iranian Agriculture News Agency

بررسی شیوه‌های کاهش/ افزایش "ضایعات محصولات کشاورزی" در میزگرد ایانا با کارشناسان

روستاهای پیر در انتظار جوان شدن با صنایع تبدیلی/ اسفندیاری: فرآوری 20 محصول، 90 درصد ضایعات را کاهش می‌دهد/ داودآبادی: 40 درصد سود محصولات به جیب سوپرمارکت‌ها می‌رود/ حسینی: حاضرم طرحی مستمر برای تعیین مقدار واقعی ضایعات تدوین کنم

برای میزان ضایعات اعداد مختلفی ذکر شده است، بر اساس آمارهای غیررسمی ضایعات 30 درصدی محصولات کشاورزی نقل محافل شده و با احتساب تولید 120 میلیون تنی محصولات کشاورزی در کشور، از بین رفتن حدود 36 میلیون تن آن، لزوم تدوین طرح و برنامه‌ای اساسی را اجتناب‌ناپذیر کرده است.

روستاهای پیر در انتظار جوان شدن با صنایع تبدیلی/ اسفندیاری: فرآوری 20 محصول، 90 درصد ضایعات را کاهش می‌دهد/ داودآبادی: 40 درصد سود محصولات به جیب سوپرمارکت‌ها می‌رود/ حسینی: حاضرم طرحی مستمر برای تعیین مقدار واقعی ضایعات تدوین کنم

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) - مژگان ستار/ فروزان آصف‌نخعی:

کاهش ضایعات به یک معنا عبارت از افزایش فرآوری است و البته در معنای دیگری تبدیل محصولات اولیه کشاورزی مانند شیر، به محصولات ثانویه مانند خامه، پنیر و... در این راستا آمار ارائه شده از سوی وزیر جهاد کشاورزی حرکت بخش به سوی کاهش ضایعات را نشان می‌دهد؛ تعداد دوهزار و 265 بنگاه با ظرفیت 14 هزار و 908 تن به میزان 46 درصد به ظرفیت جذب مواد خام محصولات کشاورزی اضافه شده که با افزایش تعداد 502 سردخانه با ظرفیت یک‌هزار و 339 تن معادل 51 درصد ظرفیت سردخانه‌های قبلی به ظرفیت سردخانه‌های کشور اضافه شده است.

برای ضایعات تعاریف مختلفی عنوان شده است که گاهی ضایعات با دورریز، پسماند و محصولات جانبی اشتباه گرفته می‌شود، بر اساس تعاریف بین‌المللی، ضایعات آن بخش از مواد غذایی است که برای مصرف انسان تولید شده و انسان نتوانسته از آن استفاده کند.

برای میزان ضایعات اعداد مختلفی نیز ذکر شده است، بر اساس آمارهای غیررسمی ضایعات 30 درصدی محصولات کشاورزی نقل محافل شده و با احتساب تولید 120 میلیون تنی محصولات کشاورزی در کشور، از بین رفتن حدود 36 میلیون تن آن، لزوم تدوین طرح و برنامه‌ای اساسی را اجتناب‌ناپذیر کرده است.

در هریک از مراحل تولید، حین برداشت، پس از برداشت، انتقال از مزرعه به بازار، بازار عمده و خرده‌فروشی و سفره ممکن است محصول ضایع شود، از این رو در میزگرد حاضر هدف آن بود تا با توجه به نظرات دکتر چنگیز اسفندیاری، مدیرکل دفتر امور صنایع کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی، ولی‌الله داودآبادی، دبیر انجمن صنایع آبمیوه و کنسانتره و دکتر سیدابراهیم حسینی، استاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات به راهکارهای کاهش ضایعات، برنامه‌ها و طرح‌های متولی تولید، کمک صنایع آبمیوه و کنسانتره در کاهش ضایعات، فرهنگ‌سازی در حوزه مصرف و استفاده از الگوهای سایر کشورها برای جلوگیری از هدررفت محصولات کشاورزی دست یابیم که در زیر از نظرتان می‌گذرد.

******************


ابتدا مایلیم بدانیم بالا بودن میزان ضایعات از چه زمانی نظر مسئولان را جلب کرد؟

اسفندیاری: تاریخچه ضایعات به برگزاری کارگاه ضایعات در سال 1373 توسط فائو برمی‌گردد که با برآوردهای کارشناسان به اعدادی رسیدند و پس از آن در سال 1384 دفتر کاهش ضایعات در وزارت جهاد کشاورزی ایجاد شد و پس از دو سال مطالعه در محصولات زراعی و باغی به اعدادی رسیدند، اما چون دفتر فوق قابلیت بحث اجرایی نداشت، متأسفانه همکاری با دانشگاه تربیت مدرس که قطب ضایعات را با همین دفتر تشکیل داده بود ناتمام ماند.

در ماده 18 قانون برنامه چهارم توسعه، افزایش فرآوری محصولات کشاورزی به دوبرابر وضع موجود و کاهش 50 درصدی ضایعات برای وزارت جهاد کشاورزی هدف‌گذاری شده بود، اما نحوه اجرای آن مشخص نبود. مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کرج نیز مطالعه را ادامه ‌داد و به سندی رسید که در آن اشاره شد از 60 محصول مورد مطالعه قرار گرفته، اگر روی 20 محصول کار کنیم 90 درصد ضایعات کاهش پیدا می‌کند.

در مجامع جهانی نیز بحث ضایعات از آن جا شروع شد که به‌دنبال افزایش جهانی قیمت مواد غذایی در سال 2008 میلادی در اجلاسی که در مقر فائو در ایتالیا با حضور رهبران جهان برگزار شد، غفلت از صنایع تبدیلی مورد تأکید قرار گرفت و مقرر شد کشورهای جهان طرح‌های تحقیقاتی و پروژه‌های مطالعاتی برای کم کردن میزان ضایعات ارائه کنند. برای جلوگیری از ابهام‌های موجود، تعاریف ضایعات ادامه یافت و به تعریف واحدی رسیدند و گفته شد ضایعات آن بخش خوراکی مواد غذایی است که قابلیت مصرف انسانی دارد، اما بنا به دلایل مختلفی در چرخه تولید، پس از تولید و فرآوری، مصرف نمی‌شود.


آقای دکتر داودآبادی از بحث تاریخی عبور کنیم و به علل ایجاد ضایعات در کشاورزی ایران برسیم. از نظر حضرتعالی چه عللی در این باره از اهمیت بیشتر برخوردارند؟

داودآبادی: سال‌هاست در بخش کشاورزی تجربه‌اندوزی می‌کنیم؛ یک باغدار همه زندگی‌اش در باغش خلاصه می‌شود. در مقر سازمان ملل متحد حدود هشت سال پیش صحبت از فقرزدایی و توسعه روستاها شد به‌گونه‌ای که رئیس جمهوری آرژانتین صحبت از کمبود مواد غذایی در جهان می‌کرد و در عمل نیز می‌بینیم که در جهان با مشکل کمبود مواد غذایی روبه‌رو هستیم.

بسیاری از آثار با ارزش تاریخی کشورمان در روستاها وجود دارد و از لحاظ فرهنگی، بسیار غنی هستیم. اگر صنعت گردشگری مورد توجه قرار گیرد، مفهوم توسعه روستایی کامل می‌شود و با این توسعه، کشاورزی صاحب ارزش می‌شود و حتی می‌توان در مناطق روستایی کارخانه احداث کرد. متأسفانه هنوز شیوه کشاورزی سنتی در روستاها حاکمیت دارد، اما در جهان، کشاورزی مدرن حاکم شده و به سمت اشتغال کمتر می‌رود، در کشورهایی چون آمریکا حتی ماشین‌آلات زباله‌کشی بدون راننده هدایت می‌شود.

بنابراین مفهوم اشتغال برای ایران با سایر کشورهای جهان متفاوت است سوال این جاست که آیا در بحث توسعه روستایی الگوبرداری از سایر کشورها شده است؟ پاسخ آنکه؛ توان مالی و علمی مناسب در کشور وجود ندارد چون باید در مرحله نخست سطح سواد روستاییان را افزایش دهیم، زیرا در روستاها افراد مسن خسته از کار شده‌اند و جوانان نیز علاقه‌ای به ادامه شغل پدران خود ندارند، علاوه بر آن قانون ارث اراضی کشاورزی را کوچک و کوچک‌تر کرده و می‌کند.

در حال حاضر باغداری مدرن و کشت و صنعت‌های بزرگ در کشور نداریم در صورتی که ازدیاد جمعیت می‌طلبد که به سمت مدرنیزه کردن اراضی زراعی و باغی حرکت کنیم. میوه‌ ایرانی، ازبهترین میوه‌های جهان است، اما نبود سیستم مناسب در مراحل مختلفی چون کاشت، کوددهی، سم‌دهی و... تا برداشت بسته بندی، حمل و نقل و فرآوری، علمی و اصولی نیست، حتی اندازه محصولاتی چون هندوانه، سیب‌زمینی و پیاز و... منطقی نیست. این سیستم باعث می‌شود هدررفت داشته باشیم، به‌عنوان مثال ازمرحله چیدن آلبالو، انگور و سایر میوه‌ها تا ورود به کارخانه به‌دلیل آن که فله‌ای در کامیون بار می‌شود و در مسیر باغ تا کارخانه و یا میادین میوه و تره‌بار با هزاران دست‌انداز روبه‌رو می‌شود.

زمانی که به کارخانه می‌رسد مقدار زیادی آب از دست می‌دهد، بنابراین جاده که شریان حیاتی کشاورزی ایران است، دارای مشکل است.


بسیاری درباره حل مسئله ضایعات آن را در بخش صنعت یا کشاورزی دنبال می‌کنند، در این باره چنین راه‌حل‌های مبتنی بر بخشی‌نگری چه جایگاهی دارد؟

اسفندیاری: ضایعات مقوله‌ای فرابخشی است، چون متولی خراب شدن میوه‌ها در یخچال‌های خانگی را نمی‌توان مربوط به ارگان خاصی دانست. بر اساس آماراعلام شده از سوی سازمان خواروبارو کشاورزی ( (FAO و سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدو) بیشترین ضایعات در حوزه مصرف مربوط به مصارفی همچون مهمانی‌ها، عروسی‌ها و عزاداری‌هاست که لازم است با فرهنگ‌سازی جهت کاهش آن اقدام شود.

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی جاگذاری صنایع تبدیلی در وزارت کشاورزی سابق تعریف شده بود، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، بخش صنایع روستایی ازجمله ماشین‌سازی، نساجی، غذایی و... همه به جهاد سازندگی سپرده شد، اما در قانون تشکیل وزارت جهاد کشاورزی صنایع تبدیلی کوچک با اشتغال زیر 50 نفر به جهاد کشاورزی واگذار و صنایع با اشتغال بیش از 50 نفر به وزارت صنعت معدن و تجارت سپرده شد؛ با این همه موازی‌کاری‌ها افزایش یافت تا این که در دو سال گذشته، مجلس شورای اسلامی قانون تمرکز وظایف کشاورزی (انتزاع) را تصویب کرد که به موجب آن سیاستگزاری، برنامه‌ریزی و نظارت بر صنایع تبدیلی بلافاصله با یک مرحله تبدیل، و به وزارت جهاد کشاورزی واگذار شد. هنوز از فواید و مضرات این قانون به خوبی مطلع نشده ایم که این قانون نیز در حال تعویض است.

حسینی: صنعت غذا در حال حاضر متولی مشخصی ندارد. اگر چه با طرح تفکیک وظایف، بخش‌های اصلی به بدنه وزارت جهاد کشاورزی منتقل شده است که از طریق همین رسانه جا دارد از وزارت جهاد کشاورزی و آقای مهندس حجتی که گام‌های اساسی در جهت ایجاد ساختار و برنامه‌های خوبی که در این باره داشته‌اند تشکر کنم، اما هنوز هم بخشی از وظایف در دل وزارت صنعت، معدن و تجارت است.

متأسفانه در حال حاضر حتی در وزارت جهاد کشاورزی معاونت یا سازمان مستقلی برای صنایع تبدیلی محصولات کشاورزی وجود ندارد، در حالی که ارزش افزوده محصولات کشاورزی با صنایع تبدیلی چند برابر خواهد شد و اگر بخش متولی مشخص و مسقلی نداشته باشد نمی‌تواند طرح‌های کلان و بلندمدتی را ارائه کند.


مهم‌ترین مشکلات کشور در بخش فرآوری محصولات کشاورزی چیست؟

داودآبادی: با وجود دارا بودن کیفی‌ترین میوه‌ها در کشور، بهره‌برداری مناسبی از محصولات نمی‌شود، زیرا بازاررسانی محصولات خارجی به اندازه‌ای سریع است که حتی شبنم صبحگاهی روی محصول وجود دارد وقتی که به بازار می‌رسد، اما در ایران گاهی با موضوع‌هایی چون تعطیلی چند روزه گمرک بندرعباس روبه‌رو می‌شویم که چندین تن هندوانه صادراتی را به جای صادرات، خوراک ماهیان دریا می‌کند. یا گاهی اخذ مجوز برای صادرات محصولی چون سیب‌زمینی آنقدر به طول می‌انجامد که محصول خراب می‌شود، علاوه بر آن به‌دلیل خرید بیش از نیاز در خانوارهای ایرانی، بخش اعظمی از میوه‌ها در خانه‌ها هدر می‌رود.

در حالی که کشور قطر می‌توانست بازار فوق‌العاده‌ای برای محصولات کشاورزی باشد، اما به‌دلیل مورد استفاده قرار نگرفتن در زمان مناسب، از دست رفت. زمانی که بازار مناسب وجود داشت، اما زیرساخت‌هایی چون سردخانه‌ و انبار نگهداری مناسب در منطقه موجود نبود که محصول را در آن ذخیره و نگهداری کنند وسپس برای صادرات آن اقدام شود.

علاوه بر آن سازوکار صادرات در کشور مناسب نبوده و آمارهای ارائه‌شده نیز در این باره قابل استناد نیست. متأسفانه مقوله قاچاق مواد غذایی و آبمیوه‌ها، رقم بالایی را به خود اختصاص داده است. کشوری که از نظر میوه بهترین است چه لزومی دارد که آبمیوه‌ها و نوشیدنی‌های غیرمجاز وارد کند. کارخانه‌های داخلی معطل مانده‌اند، اما بازار اشباع از کالاهای قاچاق است.

علاوه بر آن کارخانه در حال حاضر سرمایه در گردش ندارند، سودهای بانکی بالا و همکاری نکردن بانک‌ها با بهره‌برداران، حاکم بودن واسطه‌ها در بازار که محصول را در راه کارخانه‌ فرآوری به‌صورت نقد و با قیمتی بالاتر از باغدار می‌خرند، انبار می‌کند تا وقتی در بازار، میوه کم شد، برای سود بیشتر، وارد بازار کنند، اما لازم است به این نکته توجه شود که خرید محصول از تعاونی‌های باغداران به نفع تولید و بهره‌بردار است، اما متأسفانه به آن کمتر توجه می‌شود.

در حال حاضر قیمت هر کیلوگرم کنسانتره آلبالو حداقل 16 هزار تومان است. در صورتی که پنج سال پیش در اوج تولید، کنسانتره آلبالو، از لهستان زیر قیمت به کشور وارد شد. وجود مسائل این چنینی وجود ناظران قوی‌تر را می‌طلبد که با سپردن تولی‌گری بخش صنایع تبدیلی به ارگانی خاص این مشکلات به وجود نیاید. مشخص است که باغداری در مقیاس کوچک هزینه بیشتری در مقایسه با کشاورزی بزرگ دارد و یکی از معضلات بخش غذا آن است که مدیران صنایع، تصمیم‌گیری برای قیمت‌گذاری نمی‌کنند. بلکه این هایپرمارکت‌ها و سوپرمارکت‌ها هستند که قیمت‌گذاری می‌کنند؛ به‌گونه‌ای که در حال حاضر حاشیه سود آن‌ها به 40 درصد رسیده در حالی که این رقم باید نصیب تولیدکننده و کشاورز شود.

ایران دارای بازاری با خصوصیات خاص است که در هیچ کجای جهان این‌گونه نیست. از نوشیدنی‌های خارجی سودهای بسیار بالایی عاید فروشنده می‌شود و بدین‌ترتیب مصرف کالای ایرانی مغفول می‌ماند همان‌گونه که در حوزه نشریات هم نشریه گران بیرون دکه و در معرض دید مردم قرار گرفته و نشریه ارزان داخل می‌ماند. لازم است برای بهره برداران بخش کشاورز و مصرف‌کنندگان فرهنگ‌سازی شود.

یک مشکل دیگر در روستاهای کشور وجود دارد و آن پیری روستاهاست، نسل قدیم پیر شده و نسل جوان به سمت شهرها کشیده شده ‌است. رسوخ این فرهنگ، روستاییان را از محل تولد خود جدا کرده و نگرانیم که در آینده‌ای نزدیک باغ‌ها بدون صاحب بماند. اما اگر امکانات و کارخانه‌های فرآوری به روستاها برود، روستاییان مهاجرت نمی‌کنند و چرخه اقتصاد با سود بیشتر می چرخد.

اسفندیاری: با وجود آنکه مباحث مربوط به بازار و زنجیره‌ها بسیار مهم است، اما قوانین بانک‌ها برای تخصیص تسهیلات و وجود وثیقه‌ها مزید بر علت شده است. مسئله دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد R&D ، آموزش، تحقیق، توسعه، افزایش آگاهی مردم، زنجیره سرد به‌ویژه برای میوه و سبزی و محصولات پروتئینی است.

همچنین شاخصه دیگری که در کاهش ضایعات مهم است و نهادهای بین‌المللی نیز بر آن تأکید دارند وجود سردخانه‌های استاندارد است، به‌عنوان مثال در کشور آمریکا به ازای هر نفر 70 کیلوگرم ظرفیت سردخانه‌ای وجود دارد. در کشور ژاپن این ظرفیت معادل 62 کیلوگرم است، اما در ایران طی چهار سال اخیر 1.5 میلیون تن به ظرفیت سردخانه‌ها اضافه شده و مطابق ظرفیت اسمی برآورد شده قابلیت نگهداری سردخانه‌ها به 35 تا 40 کیلوگرم رسیده است و برای 1.5 میلیون تن هم که بیش از 50 درصد پیشرفت فیزیکی داشته‌اند مجوز صادر شده که اگر اعتبارات مورد نیاز تأمین شود تحول اساسی در حوزه نگهداری اتفاق خواهد افتاد.

حسینی: متأسفانه یکی از ریشه‌های اشتباه در این باره در نظام آموزشی کشور است، نظام آموزشی بر مبنای تئوریک بودن مباحث است و به مهارت‌ورزی دانش‌آموختگان توجهی نمی‌شود. به‌عنوان مثال برخی مهندسان صنایع غذایی کشور حتی بسیاری از ماشین‌آلات دستگاه تولید صنعت غذا را از نزدیک ندیده‌اند.

ترکیب فضاهای سنتی با علم و تکنولوژی مشکل است، اما لازم است طرحی جامع و مستمر تعریف، تا در تمامی بخش‌های صنایع تبدیلی اعمال شود و همچنین در پیاده‌سازی الگوهای آموزشی در دانشگاه‌ها، مراکز علمی و فنی و حرفه‌ای، وزارت جهاد کشاورزی و متولیان امر دخالت کنند.


عملکرد وزارت جهاد کشاورزی و تأسیس کارخانه‌های فرآوری برای کاهش ضایعات چه دستاوردی داشته است؟

اسفندیاری: در راستای افزایش ظرفیت فرآوری محصولات کشاورزی فسادپذیر، طی چهار سال اخیر 16 میلیون تن به ظرفیت فرآوری کشور اضافه شده که عمده این فرآوری در حوزه میوه، سبزیجات، محصولات پروتئینی و... اتفاق افتاده است.

همچنین در راستای توسعه ظرفیت سردخانه‌ها و انبارهای فنی در کشور طی چهارسال اخیر 1.5 میلیون تن به ظرفیت نگهداری کشور اضافه شده است.

رویکرد وزارت جهاد کشاورزی، زنجیره‌ای کردن تولید است که در این راستا برای چندین محصول ازجمله خرما، زعفران، سیب، کیوی، کشمش، محصولات گلخانه‌ای، سیب‌زمینی، صنعت لبنیات و گوشت طرح‌هایی تعریف شده است. زیرا عدم توجه به زنجیره‌های تولید، قیمت از تولید تا مصرف را افزایش می‌دهد، اما با تولید زنجیره‌‌ای علاوه بر افزایش سود، علاقه‌مندی به تولید افزایش یافته، قیمت‌ها کنترل می‌شود و بازارمحوری و صادرات محصولات تولیدشده، کلید می‌خورد.

داودآبادی: ظرفیت تولید کارخانه‌های موجود در کشور سالانه یک‌هزار و 500 تن کنسانتره است، در حالی که در کشور چین این ظرفیت به بیش از 700 هزار تن می‌رسد. در حال حاضر 34 کارخانه فعال تولید کنسانتره با حجم پایین در ایران فعالیت می‌کند، در حالی که برای بیش از 200 کارخانه موافقت اصولی گرفته شده، اما به جای فعالیت و تولید، همچنان خاک می‌خورند. به عبارت دیگر این 200 کارخانه هر چه زودتر باید به نتیجه برسند.


برای درصد ضایعات اعداد مختلفی برآورد شده است، به‌نظر شما رقم واقعی ضایعات در بخش کشاورزی چقدر است؟ آیا رقم 30 درصد رقم صحیحی است؟

حسینی: برای تولید فرآورده‌ای مناسب، لازم است از محصولی یکنواخت استفاده شود تا واحدهای فوق خریدار محصول باشند، اما در شرایط حاضر علت استفاده از کنسانتره‌های خارجی، یکنواخت نبودن واریته‌های داخلی یا ترشی و شیرینی محصول به‌عنوان علت ذکر می‌شود. عددی که برای ضایعات محصولات کشاورزی عنوان می‌شود نیز مورد قبول نیست، اما به شخصه حاضرم با همراهی تیم پژوهشی و حتی هزینه شخصی، طرحی مستمر و پایشی برای تعیین مقدار واقعی ضایعات در هر یک از زیربخش‌های کاشت، داشت، برداشت و... تدوین کنم.

اسفندیاری: متأسفانه در ایران به هیچ‌وجه آمار و اطلاعات علمی و مستندی از میزان ضایعات وجود ندارد، اما در نقاط مختلف جهان، میزان ضایعات تحت بررسی قرار گرفته و برآورد شده است که سالانه حدود 1.3 میلیارد تن مواد غذایی در دنیا ضایع می‌شود که معادل غذای 1.9 میلیارد نفر است. (با دوهزار و 100 کیلوکالری) یعنی می‌توان 1.9 میلیارد نفررا در جهان با این مقدار ضایعات سیر کرد.

در نتیجه این ضایعات باعث از بین رفتن 614 کیلوکالری و حدود 27 مترمکعب آب و حدود 315 مترمکعب خاک و 4.2 کیلوگرم کود برای هر نفر می‌شود و بخش عمده‌ای از آب، خاک، کود و... در حوزه ضایعات در جهان از دست می‌رود.

منطقه خاورمیانه نیز از این امر مستثنی نیست. طبعاً در کشور ما هم ضایعات در بعضی از حوزه‌ها، خیلی زیاد و در برخی کمتر است. تنها کاری که به‌صورت مستند در این زمینه انجام شده است برآورد میزان ضایعات زنجیره گوشت (در مرحله تولید، نگهداری پس از تولید، فرآوری و توزیع و مصرف) است که در جهان 23 تا 25 درصد برآورد شده است. طبق برآورد انجام شده این رقم در ایران 11 درصد است که با احتساب این 11 درصد هم سه میلیون تن و به عبارتی سه‌هزار تن گوشت ضایع می‌شود.

با یک حساب سرانگشتی خواهیم دید که چه رقم بزرگی آب در این میان به هدر رفته و چه رقم بزرگی ضایعات خواهیم داشت. در سبزیجات نیز در بعضی انواع، این رقم بالا و در بعضی حوزه‌ها پایین‌تر است. اما هیچ‌کس تاکنون به‌صورت علمی نتوانسته در این زمینه کار کند. 10 درصد ضایعات به‌دلیل نداشتن انبارها و سردخانه‌ها اتفاق می‌افتد. به‌همین دلیل وزارت جهاد کشاورزی روی بحث نگهداری در سردخانه‌ها، انبارها و سیلوها تمرکز دارد.

بر اساس تعاریف بین‌المللی، ضایعات آن بخش از مواد غذایی است که برای مصرف انسان تولید شده و انسان نتوانسته از آن استفاده کند. همچنین در توزیع و مصرف، آن بخش از مواد غذایی را که می‌تواند مصرف شود، اما به‌دلیل رفتار مصرف‌کننده دور ریخته می‌شود، ضایعات عام گفته می‌شود (وستاژ یا به معنای فارسی ضایعات) که بیشتر در حوزه مصرف‌کننده و بازار اتفاق می‌افتد.

در کشورهای توسعه یافته عدد ضایعات در حوزه مصرف بسیار بالا است. آمریکا و اروپا و کشورهای در حال توسعه بیشترین مشکل را در حوزه تولید، پس از تولید و فرآوری دارند.

داودآبادی: یکی دیگر از مشکلات بزرگ کشور، مشکل فرهنگی است. اگر مصرف خانوار بی‌رویه است به‌دلیل مهمان‌نوازی و تعارف بیش از حد است که خود به ضایعات دامن می‌زند همچنین اگر مصرف شکر ایران از میانگین جهانی بالاتر است به‌دلیل وجود فرهنگ‌هایی چون پخت شله‌زرد و عاشوراست که خودبه‌خود مصرف را بالا می‌برد، این در حالی است که می‌توان شله‌زرد را با شکر بسیار کمتر از حد مرسوم برای حفظ سلامتی خانوار و مردم درست کرد. باید میزان مصرف را کم کنیم و این نیازمند فرهنگ‌سازی است.


چه راهکاری می‌تواند میزان ضایعات محصولات کشاورزی را کم کند؟

حسینی: در حال حاضر زنجیره در بخش کشاورزی وجود ندارد، از زمان پس از برداشت یعنی فاصله بین مزرعه تا میدان بار و سفره مصرف‌کننده ضایعات به مقادیر مختلف وجود دارد. شاید ایجاد شهرک‌هایی که بتواند محصولات را در چرخه زنجیره‌ای قرار دهد، به کاهش ضایعات کمک ‌کند؛ ضمن آنکه برای محصولات تولیدی ارزش افزوده ایجاد می‌کند و در این بین حمایت دولت در اختصاص تسهیلات مناسب برای اصلاح کارخانه‌ها یا بازسازی ماشین‌آلات نیز می تواند در کاهش ضایعات مؤثر باشد.

برای افزایش انگیزه کارخانه‌داران حوزه فرآوری، دولت باید سیستم‌های حمایتی مناسبی را ایجاد کند. زیرا با واردات قاچاق، کارخانه‌دار احساس بی‌پشتوانگی می‌کند. برای این منظر می‌توان از الگوهای موجود در سایر کشورها بهره گرفت. می‌توان از روابط تجاری با کشورهایی که در این حوزه کار کرده‌اند، استفاده کنیم زیرا بسیاری از کشورهای اروپایی حتی علاقه‌مند به همکاری در این زمینه هستند. فدراسیون صنایع غذایی و صنایع تبدیلی بخش کشاورزی به‌تازگی تشکیل شده و امید می‌رود که بتوان از پتانسیل‌های آنان در این زمینه بهره گرفت.

رسانه‌ها و صداوسیما اثرگذارترین بخش‌ها محسوب می‌شوند که با پخش برنامه‌های آموزشی می‌توانند روش‌های کاهش ضایعات را به تصویر بکشند؛ توانمندسازی برای کاهش ضایعات در بدنه‌های اجتماعی باید از خانم‌های خانه‌دار شروع شود. از آنجا که بیشترین سهم اشتغال در بخش کشاورزی است، زحمت کشاورز به‌دلیل ناآگاهی از برخی مسائل حین و پس از برداشتن از بین می‌رود، اما همچنان مسئولان و برنامه‌ریزان حاضر نیستند برنامه‌ای منسجم تدوین کنند.

مصرف‌گرایی و تبلیغ آن جزو اصلی‌ترین برنامه‌های آموزشی رسانه‌ها شده است، اما روی اصلاح الگوی مصرف خانوار، هیچ برنامه‌ریزی خاصی انجام نشده است. متأسفانه سازمان نظام مهندسی کشاورزی نیز روی بحث صنایع تبدیلی کار نکرده‌ است، اما تلاش می‌شود با استفاده از انجمن‌ها همچون سایر رشته‌های کشاورزی ورود کنیم.

در حال حاضر در دانشگاه‌ها حدود 30 تا 40 تا رشته صنایع غذایی وجود دارند که بیشتر آن‌ها پس از دانش‌آموختگی از دانشگاه به مشاغل دیگری روی می‌آورند که در این زمینه لازم است اقدامات اساسی انجام شود.

داودآبادی: یکی از بزرگ‌ترین مشکلات کشور، عدم ارتباط بین دانشگاه و صنعت است. چون در کشورهای توسعه یافته از لحظه ورود دانشجو به دانشگاه برای آینده شغلی برنامه‌ریزی می‌شود، اما متأسفانه در کشور ایران، سالانه با تعداد زیادی دانش‌آموخته بیکار روبه‌رو هستیم و ارتباط منسجمی بین صنعت و دانشگاه وجود ندارد که یکی از دلایل فرار مغزها هم به این دلیل است. متأسفانه پژوهش‌ها و تحقیقات دانشگاهی که به اساتید دانشگاهی ارائه می‌شود در حال حاضر، در کتابخانه‌ها خاک می‌خورد در حالی که اگر بین صنعت و دانشگاه ارتباط عمیق وجود داشت، چنین اتفاقی نمی‌افتاد.

اسفندیاری: وزارت جهاد کشاورزی در راستای کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، رویکردهایی چون ایجاد، توسعه و حمایت از صنایع تبدیلی و تکمیلی محصولات کشاورزی فسادپذیر در کانون و قطب‌های عمده تولید محصولات کشاورزی و روستاها با مشارکت بهره‌برداران بخش و با گرایش توسعه صادرات، فعال‌سازی ظرفیت‌های نیمه‌خالی با سرمایه‌گذاری در کشت قراردادی برای تولید محصولات کشاورزی در داخل و واردات مواد اولیه از خارج کشور را مد نظرقرار داده است.

برای آنکه هدفمند کردن سرمایه‌گذاری و بازنگری در رویه صدور جوازهای تأسیس، تسریع در تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام، گسترش و توسعه زنجیره سرد به‌ویژه انبارهای سرد، انبارهای فنی و انواع سردخانه‌ها، تولید محصولات فرآوری‌شده سالم و مغذی با کیفیت بالا، گسترش فعالیت‌هایی برای R&D در تنوع‌بخشی به محصولات و ایجاد ارزش افزوده بیشتر، نوسازی و بازسازی واحدهای فرسوده موجود، بهینه‌سازی مصرف انرژی، افزایش قدرت رقابت‌پذیری محصولات غذایی، ایجاد و گسترش زنجیره‌ها، شبکه‌ها و خوشه‌های صنعتی و آشنایی بهره‌برداران با تکنولوژی‌های روز جهان را نیز در برنامه‌ها قرار داده است.

همچنین قوانینی که نشان از توجه به موضوع ضایعات دارد عبارتست از ماده 60 قانون احکام دائمی که در آن آمده است: به‌منظور حمایت از بخش کشاورزی، پایداری تولید، توسعه صادرات و رقابت‌پذیری و کاهش قیمت تمام‌شده و حمایت از بازسازی و نوسازی و ارتقای فناوری و اصلاح ساختار صنایع کشاورزی، دولت موظف است ضمن تهیه طرح مطالعات جامع، کاهش ضایعات کشاورزی و نیز طرح آمایش صنایع تبدیلی و نگهداری محصولات کشاورزی با سیاستگزاری و برنامه‌ریزی هماهنگ نسبت به حمایت هدفمند از ساماندهی و استقرار صنایع پیشین و پسین به‌ویژه گسترش صنایع تبدیلی و نگهداری محصولات اساسی کشاورزی توسط بخش غیردولتی در قطب‌های تولید اقدام کند.

همچنین در برنامه‌های اقتصاد مقاومتی نیز چندین پروژه تعریف شده، که یک پروژه با موضوع افزایش ظرفیت فرآوری محصولات کشاورزی و دیگری کاهش ضایعات، افزایش بسته‌بندی محصولات کشاورزی، افزایش ذخیره‌سازی و نگهداری و صنایع تبدیلی صادراتی است که علاوه برآن در قانون برنامه ششم توسعه هم رد پایی از بازسازی و نوسازی و افزایش ظرفیت صنایع تبدیلی به چشم می‌خورد./

M-960530-01

عکس ها: سارا کریمی جم

انتهای پیام

دیدگاه تان را بنویسید