کمبود آب سرعت قطار خوداتکایی را کند کرده است/ کشت طلای سفید حمایت کننده ندارد/ کشاورزی ایران هنوز به نقطه بدون بازگشت نرسیده است

یک برآورد ابتدایی حاکی از آن است که یک‌چهارم تولید ناخالص داخلی و همچنین یک‌سوم اشتغال ایران در بخش کشاورزی قرار دارد. جمعیت کشور به 80 میلیون نفر رسیده، و برای تأمین امنیت غذایی این میزان از جمعیت، طرح‌های خوداتکایی هشت محصول اساسی در حال پیاده‌سازی است، اما روند آن کند است. چرا؟ موضوعی که وزیر جهاد کشاورزی نیز در برنامه خود برای کسب رأی اعتماد به مجلس به آن اشاره و اراده کرده در دوران وزارت خود آن را حل کند. اقتصاددانان تأکید می‌کنند که همین میزان از تولیدات محصولات کشاورزی ایران را از واردات 80 میلیارد دلار واردات در این حوزه بی‌نیاز می‌کند، اما آمارها حاکی از آن است که این میزان نیز پاسخگوی تقاضا برای جمعیت حاضر نیست. این الفبای نظام اقتصادی است که برای کنترل قیمت‌ها ابتدا باید درصد معقولی از افزایش عرضه نسبت به تقاضا وجود داشته باشد تا بتواند همواره پاسخگوی تقاضا باشد؛ بنابراین تدابیر بیشتر ضرورت تعادل بخشی به این بخش از اقتصاد ایران و نظام عرضه و تقاضا در آن است.

با این رویکرد در پی اجرای بند 21 از بندهای 24 گانه سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی از سوی رهبر معظم انقلاب، شورای اقتصاد نیز پیشنهاد مشترک وزارت جهاد کشاورزی و معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی درباره مبانی و مستندات، اهداف سیاست‌ها و برنامه‌های عملیاتی وزارت جهاد کشاورزی را تصویب کرد و به‌موجب آن افزایش ضریب خوداتکایی در محصولاتی چون گندم، برنج، روغن، شکر، جو، ذرت، پنبه، کنجاله مورد تأکید قرار گرفت. وزارت جهاد کشاورزی نیز از چهار سال گذشته جهت‌گیری‌های خود را برای این منظور تنظیم کرد و رشد 21 درصدی تولید و دستیابی به تولید 118.6 میلیون تنی محصولات محقق شد، اما همچنان وابستگی وجود دارد و حرکت به سمت خوداتکایی که تمام زمینه‌های فرهنگی، نظامی، سیاسی و اقتصادی، زیست محیطی و... را دربر می‌گیرد، به جای خودکفایی که تنها ناظر بر ابعاد مادی است، در برخی محصولات لاک‌پشتی پیش می‌رود.

حرکت آهسته قطار خوداتکایی

کمبود آب، نیاز به تکنولوژی‌های روز دنیا، بودجه ناکافی، و مهم‌تر از همه عدم آمایش سرزمین، ازجمله تنگناهایی است که بخش کشاورزی کشور را می‌آزارد. بنابراین پرسش اصلی این است که چگونه می‌توان، قطار خوداتکایی را سرعت بخشید؟

در این باره مشاور عالی وزیر جهاد کشاورزی در گفت‌وگو با خبرنگار ایانا ابتدا مقایسه‌ای انجام می‌دهد میان ایران و سومالی. او با اشاره به آنکه هنوز کشاورزی کشورمان به نقطه بدون بازگشت همچون کشور سومالی نرسیده است گفت: "می‌توانیم امیدوار باشیم که روزی از تنگناهای موجود خارج شویم."

به گفته سیدمحمدحسین شریعتمدار، "آنچه خوداتکایی را کند کرده، محدودیت منابع آبی در کشور است که در این راستا باید با تدابیر لازم تلاش کنیم، سیستم‌های آبیاری را اصلاح کرده و عملکردها را بهبود بخشیم."

وی "نبود تکنولوژی‌های روز جهان در عرصه‌های کشاورزی را بزرگ‌ترین نقص می‌داند" و معتقد است که "استفاده از جدیدترین تکنولوژی‌های روز جهان در حوزه ماشین‌آلات کشاورزی و استفاده از بذور و سموم شیمیایی جدید باعث افزایش عملکرد خواهد شد. به‌عنوان مثال زمانی که برگ‌های گیاه پنبه سر از خاک بیرون می‌آورد، آفت تریپس در کمین است که اگر اقدامات کنترلی لازم انجام نشود، باعث افت عملکرد محصول به میزان 40 تا 50 درصد شده و مراحل رشدی گیاه به تعویق می‌افتد."

به کانال ایانا در تلگرام بپیوندید

مشاور عالی وزیر جهاد کشاورزی مطرح می‌کند: "لازم است از هر جای جهان که امکان دارد، تکنولوژی‌های جدید را به بخش کشاورزی وارد کنیم." " پنج خط اعتباری برای حوزه مکانیزاسیون کشاورزی اختصاص یافته که ادامه روند فوق می‌تواند حلال سایر مشکلات باشد."

کمر بحران آب با افزایش بهره‌وری خواهد شکست

بر اساس آمارهای موجود، حدود 11 درصد از تولید ناخالص داخلی کشورمان مربوط به بخش کشاورزی است که در دنیای امروز سهم بزرگی محسوب می‌شود، اما بخش بزرگی از محصولات مذکور به صورت سنتی و غیرعلمی آبیاری می‌شوند همان موضوعی که در صحبت‌های شریعتمدار نیز به آن اشاره شده است. به گفته شریعتمدار بخش کشاورزی بیشترین مصرف‌کننده آب در کشور است و " بر اساس برنامه ششم توسعه، اگر سالانه 6.1 درصد بهره‌وری را افزایش دهیم می‌توانیم 20 میلیارد مترمکعب در مصرف آب صرفه‌جویی کنیم تا بدین‌ترتیب کمر بحران آب شکسته شود."

با این همه ایران کشوری است نیمه‌خشک با محدودیت منابع آبی. با توجه به این موضوع کارشناسان معتقدند باید درباره تولید برخی مواد خام در کشور بازنگری صورت بگیرد. باید ببینیم آیا تولید بسیاری از محصولات کشاورزی با آب ارزان و صادرات آب مجازی به کشورهای دیگر (در قالب آب مجازی در دل محصولات کشاورزی) توجیه اقتصادی دارد یا خیر؟ متوسط قیمت فروش برخی محصولات خام صادراتی نشان می‌دهد درآمد نهایی حاصل از فروش آن‌ها حتی کمتر از قیمت فروش آب مصرف شده در آن‌هاست. این موضوع حتی در باره تولید گندم نیز صادق است که به دلیل استراتژیک تولید آن برای ایران به صرفه محسوب می‌شود.

وی می‌افزاید: "بخش کشاورزی هنوز به نقطه بدون بازگشت نرسیده است، کشاورزان کشور سومالی به‌دلیل مشکلات، دیگر امکان کشت و زرع ندارند، در حالی که ما می‌توانیم با برنامه‌ریزی و ارائه الگوی کشتی موفق، بهره‌وری را افزایش دهیم."

نتایج درخشان تغییر الگوی کشت در چغندرقند نمود داشت

شکر از دیگر محصولاتی است که در طرح‌های خوداتکایی دیده شده و استحصال آن بیشتر از گیاه چغندرقند و بخشی نیز از گیاه نیشکر انجام می‌شود. مجری برنامه چغندرقند و نیشکر در گفت‌وگو با خبرنگار ایانا در این باره معتقد است: "به‌طور متوسط مصرف سالانه شکر در کشور حدود دو میلیون و 200 هزار تن برآورد شده است در حالی که در سال گذشته با تولید یک میلیون و 650 هزارتن شکربه یک رکود تاریخی دست یافتیم و مابقی نیاز کشور به شکر از خارج تأمین شد." یزدانی ضریب خوداتکایی شکر در سال 95 را 74درصد برشمرد و ابراز امیدواری کرد" با توسعه کشت این محصول در سه یا چهار سال آینده تا قبل از سال 1400 به خوکفایی این محصول برسیم."

از آنجا که تغییر الگوی کشت که به‌عنوان حقیقتی اجتناب‌ناپذیر برای بخش کشاورزی عنوان شده، در محصول چغندرقند نیز نتایج مثبتی داشت، زیرا با انتقال کشت این محصول در استان‌هایی که اقلیم معتدل و گرمسیری دارند از بهار به پاییز در مصرف آب صرفه‌جویی شده، ضمن آن که کیفیت محصول تولیدی افزایش پیدا کرده است. مجری برنامه چغندرقند و نیشکر در این باره معتقد است "اگر برنامه‌ریزی برای تولید محصول چغندرقند بدین‌ترتیب پیش رود، طی چهار سال آینده در تولید شکر خودکفا خواهیم شد."

علیرضا یزدانی به فکر آینده‌ای نه‌چندان دور است و سرمایه‌گذاری برای ایجاد کارخانه‌های استحصال شکر را طی چهار سال آینده که خودکفایی حاصل می‌شود، ضروری می‌داند.

وی اظهار می‌کند: استفاده از مؤلفه تغییر الگوی کشت باعث شد که ضمن استفاده از آب سبز بتوانیم عملکرد قابل قبولی در محصول چغندرقند داشته باشیم و به رکورد تاریخی افزایش 500 هزار تنی در دولت یازدهم برسیم که تولید از یک میلیون و 123 هزار تن در سال 1392 به یک میلیون و 643 هزار تن در سال 1395 رسید و با استمرار آن در افق 1400 خودکفایی حاصل خواهد شد.

رغبتی برای تولید محصول پنبه وجود ندارد

اما برای خوداتکایی در محصولات مختلف کشاورزی نمی‌توان نسخه واحدی پیچید؛ هر محصول شرایط خاص خود را دارد؛ تولید گندم برای پایدار ماندن به مؤلفه‌های مختلفی نیاز دارد که با مسائل پیش روی محصول پنبه برای خوداتکایی متفاوت است. رئیس مؤسسه تحقیقات پنبه کشور در گفت‌وگو با خبرنگار ایانا میزان خوداتکایی کشور در محصول پنبه را حدود 50 درصد می‌داند و می‌گوید: "نبود رغبت برای تولید محصولات کشاورزی همچون پنبه با اصل خوداتکایی منافات دارد، اما اگر حمایت‌های لازم برای محصول پنبه اعمال شود، خوداتکایی این محصول تا سه سال آینده دور از ذهن نیست؛ زیرا سابقه تاریخی طلای سفید نشان از آن دارد که پیش از انقلاب اسلامی، ایران جزو یکی از کشورهای صادر کننده بوده است، اما کم توجهی و عدم حمایت، سرنوشت بهره‌برداران را تغییر داد و در حال حاضر تغییر الگوی کشت انجام شده، کشور را به واردکننده تبدیل کرده است."

قربانعلی روشنی تولید پنبه را قربانی کشت محصولی مثل کلزا می‌داند که بر اثر آن، نمی‌توان انتظار خوداتکایی در این محصول استراتژیک داشت. زیرا کشت پنبه، به‌دلیل کم‌توجهی‌های دولت و کاهش رغبت بهره‌برداران به کشت این محصول، به سمت تولید محصولات دیگر جلب شده است.

این گفته قربانعلی روشنی، نشان‌دهنده نبود سیاست کشت است که با ورود یک کشت استراتژیک، کشت استراتژیک دیگر به مخاطره می افتد. با این همه روشنی می‌گوید: "اگر پنبه مورد حمایت‌های تسهیلاتی برای تأمین ماشین‌آلات بذر و همچنین بازار در زمان برداشت قرار گیرد، به‌طور قطع به روزهای طلایی برخواهیم گشت. زیرا کشاورزان به‌دنبال افزایش درآمد برای رفع مشکلات اقتصادی هستند."

روشنی اشباع بودن بازار محصول پنبه را یکی از دلایل بی‌رغبتی کشاورزان می‌داند و تأکید می‌کند: خریدهای تضمینی باید در محصول پنبه هم‌پای گندم از اعتبارات لازم برخوردار شود، زیرا در شرایط فعلی واسطه‌ها دسترنج کشاورزان را به نازل‌ترین قیمت می‌خرند و انگیزه‌ها را برای تولید به صفر سوق داده‌اند.

وی معتقد است: اگر حمایت به‌عنوان نخستین حلقه از سوی مسئولان وزارت جهاد کشاورزی شکل گیرد به مرور سایر حلقه‌ها شکل خواهد گرفت و علاوه بر آن، تعرفه واردات پنبه از دیگر موضوعاتی است که برای رونق تولید این محصول باید اصلاح شود؛ اگر هر روز مقدار آن کمتر شود، مصداق بارزی است از "لذتی که در واردات است در تولید نیست."

روشنی اجرای طرح‌های خوداتکایی در محصول پنبه را مؤثر دانسته و علاوه بر حمایت‌های دولتی، آن را نیازمند برنامه حمایت نظام رسانه‌ای می‌داند."

در نهایت خوداتکایی در تولید محصولات استراتژیک نیازمند شناخت ظرفیت‌ها در تولید و انباشت براساس مطالعات آمایش سرزمین، مدیریت افزایش تولید نهاده‌ها و کالاهای اساسی با به کارگیری الگوی کشت مناسب، فعالیت عمیق پژوهشی، کشت فراسرزمینی با توجه به کمبود آب، تهیه سامانه جامع و ارائه اطلاعات شفاف درباره میزان واقعی تولیدات سالانه کشور و نیاز واقعی به واردات کالاهای اساسی، مدیریت واردات، و تنوع بخشی به مبادی صادرکننده کالاهای اساسی است./

M-960613-01