امید به احیای جنگل، بدون فعالیت‌هاى پرورشى، آب در هاون کوبیدن است

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا): مظفر شیروانى، متخصص وکارشناس بین المللى جنگل

محمود حجتی وزیر کشاورزى طى دستورى در تاریخ 16 خردادماه سال 96 از سازمان جنگلها و مراتع " حفاظت و ارتقاى کمى ، کیفى جنگلهاى هیرکانى " توام با عدم بهره‌بردارى از این اکوسیستم را خواستار شده است .

حفاظت جنگل :

با توجه به علم جنگلدارى حفاظت از جنگل مبتنى بر استمرار تولید و پایدارى در مقابل عوامل متغیر زنده و غیره زنده طبیعت است

عوامل طبیعى غیر زنده :

مهمترین عوامل غیر زنده و تاثیر گذار بر روى اکوسیستم جنگل‌ها عبارتند از :

1-آتش سوزی‌ها: آتش سوزى‌ها یکى از عوامل مهم از بین بردن جنگل به حساب مى‌آیند. آنها به‌صورت آتش‌سوزى کند ( دود و فعالیت‌هاى صنعتى ) باعث بیمارشدن درختان، درختچه ها، گرما زدگى در خاک و غیره می‌شوند .

آتش‌سوزی‌هاى تند همراه با شعله که باعث از بین رفتن سطح وسیعى از جنگلها می‌شوند، اتفاقى است که همه ساله به‌طور مداوم در جنگل‌هاى کشور رخ داده و نابودى سطح وسیعى از آنها را باعث شده است. تعداد این آتش‌سوزی‌ها با توجه به افزایش روز افزون ترافیک، گسترش شهرنشینى و توسعه اکوتوریسم به شدت افزایش یافته است .

2-آلودگی هوا: گازهاى گلخانه‌اى توام با باران‌هاى اسیدى از جمله مشکلاتى هستند که رشد صنایع آلوده کننده هوا همراه با وسائل نقلیه، ترافیک وغیره براى جنگل‌ها به وجود آورده‌اند. اینکه تا چه حد این گازها توام با گرد و غبار عامل اصلى جنگل‌میرى هستند و چه اثرات سویى بر روى اسیمیلاسیون (Assimilation) درختان می‌گذارند تاکنون به دقت تحقیق و مشخص نشده است .

یکى از مهمترین این گازها، گاز دی اکسید گوگرد (SO2) است که همواره با رطوبت هوا به أسید سولفوریک تبدیل مى‌شود. منابع تولید این گاز با توجه به انواع انرژى‌هاى فسیلى بسیار بالا است. مقدار آن در ذغال 0.6 تا 6.5 درصد و در نفت 1.5 درصد تخمین زده می‌شود .( FELLENBERG 1977) .

یکى دیگر از گازهاى سمى گاز فلور است که به‌صورت ( HF ) در کارخانه‌هاى آلومنیوم سازى، سمنت سازى، کود شیمیایى، آجر پزى و غیره تولید می‌شود. از دیگر گازهاى و مواد شیمیایى سمى مهم می‌توان به گازهاى آمونیاک، اسید کلریدریک ،ازت و غیره اشاره کرد که با ترکیبات دیگر به‌صورت مواد خطرناک و زیان‌بار در هوا ظاهر مى‌شوند.

3-عوامل آب و هوایى : گرما و افزایش درجه حرارت هوا، سرماى زود رس پاییزى یا دیر رس بهارى باعث خشک شدن زادآورى‌هاى طبیعى و نهال‌ها، یخ زدگى، شکاف طولى پوست، پارگى و جدا شدن دوایر سالیانه در بیشتر گونه‌هاى پهن برگ و یا سوزنى برگان مانند بلوط و یا Abies alba هستند . باد ، طوفان، صاعقه، برف، باران، مه، تگرگ و غیره جز مهمترین عوامل دیگر آب هوایى هستند که در برخى موارد اثرات مثبت و در مواردى دیگر خسارات جبران ناپذیرى در جنگل‌ها را بوجود می‌آورد.

4-خاک: افزایش و یا نقصان بارندگى که منجر به غرقابى شدن زمین ،خفگى نهال‌ها و یا خشک شدن آنها می‌شوند. تغییرات عناصر خاک مانند کلسیم، پتاسیوم، ازت، آهن و سایر مواد همراه با اسیدى شدن PH و نفوذ مواد شیمیایى در زمین ناملایمات و بیماری‌هاى گوناگون را در جنگل موجب می‌شود.

جمع‌آورى برگ درختان توام با خارج کردن سر شاخه، تششعات مواد رادیو اکتیویته حاصل از سنگ مادر به اضافه پراکنش ریزگردها جملگى بر فقر تنوع گونه‌اى و ناپایدارى جنگل‌ها می‌افزایند .

عوامل طبیعى زنده :

به‌طور کلى عوامل بیمارى‌زا (pathobionten) در جنگل‌ها را به عوامل حیوانى (Pathozpen) و یا گیاهى ( pathophyten) تقسیم می‌کنند. این عوامل که بیشترین بیماری‌ها را در جنگل‌ها باعث می‌شوند معمولا به اشکال مختلف مانند پارازیت، انگل، چوب و برگ خوارها ظاهر و در اکثر مواقع حتى باعث خشک شدن درختان و درهم ریختگى جنگل‌ها هستند .

مهمترین این عوامل عبارتند از: ویروس‌ها، باکتری‌ها، قارچ‌ها، انگل‌ها، Flechten زندگى همزیستى جلبک با قارچ مانند Ramalina fraxina و یا دارواش Viscum album ،علف‌هاى هرز مانند Leucobryum glaucum و یا Pteridium aquilinum و یا Vaccinium myrtillus وغیره ، کرم‌ها (نمانودها، کرم‌هاى خاکى )، بندپایان ( مخصوصا عنکبوتیان، کنه ‌ ها) هزار پایان، حشرات، حلزون‌ها، موش‌ها، خرگوش‌ها، بیبررها "fam. Biber" خزندگان، و بالاخره پستانداران ( انسان، دام، حیوانات اهلى و حیات وحش). (براى اطلاع بیشتر رجوع شود به Schwerdtfeger , waldkrankheiten1981 ، Hans-Jorgen Otto, Waldökologie,1994 ) . به‌طور کلى نیاز به عوامل طبیعى زنده و غیره زنده دریک اکوسیستم جنگلى امرى الزامى است . این عوامل زمانى باعث ناپایدارى جنگل می‌شوند که تحت تاثیر عوامل مختلف شدت تاثیرات انها ازحد مجاز افزایش یابد. در جنگل‌هاى طبیعى دست نخورده معمولا ضریب آسیب‌پذیرى جنگل بسیار ناچیز است و این منابع قادرند در صورت وقوع اتفاقات غیر طبیعى مجددا اکوسیستم تخریب شده خود را احیا کنند. در جنگل‌هاى طبیعى تخریب شده و یا دست کاشت تغییرات غیر علمى و دور از همگامى با طبیعت می‌توانند به سرعت باعث درهم ریختگى ساختار، طغیان آفات و امراض و حتى و سیر قهقرایى جنگل شوند. عمده‌ترین این تغییرات ناشى از دخالت‌هاى نابجاى انسانى از قبیل باز کردن جنگل با توجه به بهره‌بردارى‌هاى غیر علمى است. جنگل را می‌توان در کوتاه مدت باز و روشن کرد اما به سختى می‌توان آن را بست و تاریک نمود. درک از مقدار نور مورد نیاز یک اکوسیستم جنگلى یکى از مهمترین وظائفى است که نیاز به دانش و تجربه فراوان دارد و لازمه آن، تسلط کامل بر تمام علوم جنگلدارى است. انبوهى جنگل باعث کم شدن رشد سالیانه، افزایش ضریب قد کشیدگى، طوفان انداخته‌گى، فقدان زادآورى و تنوع گونه‌اى است. افزایش نور که محصول بهره‌برداری‌هاى بیرویه، طوفان انداختگى‌ها، آتش سوزى‌ها و غیره است. خود باعث گسترش علف ‎ هاى هرز، سرخس، تمشک، عدم زادآورى طبیعى، ازبین رفتن تنوع گونه‌اى، در هم ریختن ساختار جنگل و غیره مى‌شوند. گرچه حفره و فضاهاى باز شده زمینه‌هاى مناسبى را براى به وجود آمدن زادآورى طبیعى، فراهم می‌سازد اما به‌علت حضور دام در این عرصه‌ها نخست گیاهان و نهال‌هاى خوش خوراک چریده، سر چر و شرایط براى رشد تمشک و سایر علف‌هاى هرز مناسب‌تر می‌شود. رها کردن جنگل‌ها در این شرایط به حال خود آینده امیدوارکننده‌اى را به همراه نخواهد داشت .

حفاظت از جنگل تنها به جلوگیرى از قاچاق چوب و یا مبارزه شیمیایى علیه یک آفت محدود نمى‌شود، بلکه مجموعه‌اى از تدابیر مختلف احیایى پرورشى هستند که باید بدون استثنا به اجرا در آورده شوند تا اینکه سلامت و پایدارى جنگل ضمانت شود. به‌عنوان مثال براى جلوگیرى از طوفان انداختگى قبل از اینکه به جهت طوفان و یا نوع خاک ، Exposition ویا عوامل دیگر که در اختیار جنگلبان‌ها نیستند پرداخته شود. لازم است که مقاومت جنگل‌ها در مقابل این عامل تخریب کننده افزایش داده شوند. در جنگل‌هاى ناهمسال، متنوع ساختارى اگر طوفان آشکوب فوقانى جنگلى را درهم به ریزد آشکوب میانى می‌ماند و اگر این آشکوب نیز در هم ریخته شود آشکوب تحتانى است که بر قرار می‌کند. در این جنگل‌ها ساختارى نیازى به جنگلکارى، مبارزه با علف هرز و سایر اقدامات هزینه بر نخواهد بود. لازمه اجراى این عملیات احیایى و داشتن چنین جنگل‌هایى برخوردارى کامل از دانش و تجربه علوم جنگلدارى است که تنها از عهده متخصصان و کارشناسان با تجربه جنگل برآورده می‌شود. سپردن سرنوشت جنگل‌هاى هیرکانى به دست چندین قرقبان و یا اینکه رها کردن به حال خود با توجه به عوامل تخریبى، پایدارى آنها را هرگز ارتقا نخواهد بخشید .

از آنجایی‌که یکى از دلایل تصویب طرح استراحت جنگل بهره‌برداری‌هاى بی‌رویه، قاچاق چوب و متعاقب آن تخریب شدید جنگل‌هاى هیرکانى ذکر شده است، بنابراین اقدامات سریع احیایى، پرورشى این منابع تخریب شده لازم الاجرا هستند. هرگونه دخالت در جنگل اعم از جمع کردن برگ درختان، سر و شاخه زنى، چراى دام ،قطع دارواش و یا عملیات احیایى پرورشى جملگى خود به نوعى یک عمل اقتصادى به حساب می‌آید که برخى از آنها در جهت احیا و توسعه جنگل و برخى دیگر در جهت از بین رفتن تنوع زیستى و ناپایدارى بیشتر جن گل بیشتر می‌شود.

ارتقاى کمى، کیفى جنگل:

یکى از راه‌هاى که می‌تواند کمیت و کیفت جنگل‌ها را ارتقا بخشد، افزایش دادن رشد سالیانه کلیه عناصر زنده جنگل با توجه به هم اهنگى دقیق و منظمى است که بین انها موجود است. در تنها محلى که قانون به معناى واقعى به اجرا در مى‌آید قوانین طبیعى حاکم بر جنگل‌هاى طبیعى دست نخورده است. در این مکان‌ها رقابت شدید بین عناصر مختلف به حد اکثر ممکن رسیده و هر موجودى به اندازه توانایى و نیاز خویش ازامکانات موجود بهره می‌برد. این رقابت سالم در جنگل‌هاى طبیعى دست نخورده عامل اصلى پایدارى و گسترش تنوع گونه‌اى در انها است . تخریب در جنگل زمانى به وقوع می‌پیوندد که قوانین طبیعى به علل مختلفى مانند دخالت‌هاى انسانى، حیوانى و یا گیاهى به نفع یک گروه و به زیان گروه دیگر درهم ریخته شوند. در چنین مواقع مسئولین می‌توانند با دخالت‌هاى آگاهانه و همگام با طبیعت جنگل را به سمت و سوى جنگل‌هاى طبیعى دست نخورده سوق دهند. یکى ازتدابیر مهمى که می‌تواند جنگلبانان را در این امر یارى بخشد، اتخاذ عملیات پرورشى است. اجراى آگاهانه این عملیات می‌توانند با صرف کمترین هزینه، بیشترین دستاوردها را داشته باشد. بى‌نیازى به جنگلکارى و واگذارى زادآورى طبیعى به طبیعت، بهره جستن از توانابی‌هاى طبیعى در عملیات هزینه‌بر عامل مهمى در کم کردن هزینه‌ها و افزایش درآمدها است. با استفاده از اصل " چوب روى چوب رشد می‌نماید " ممانعت‌هاى لازم در مورد تولید چوب‌هاى کم قطر به عمل مى‌آید. جنگل‌ها منابع تولیدى هستند و نیازى مطلقا به کمک‌هاى مالى دولتها ندارند. سپردن سرنوشت آنها به بودجه‌هاى دولتى نخست آنها را به منابع مصرفى و سپس مانند اکثر طرح‌هاى جهان سومى مجبور به شکست خواهد ساخت.

متخصصان جنگلدارى قادرند با توجه به شرایط آب و هوایى عرصه‌هاى جنگلى و با اتخاذ تدابیر مناسب سطوح جنگل‌ها را گسترش، حجم سرپا و رشد سالیانه درختان آن را ارتقا دهند. آنها می‌توانند با گسترش سطح و افزایش رشد، نخست کمیت و سپس با مبدل کردن کمیت رشد به کیفت رشد، پایدارى هر چه بهتر جنگل را تضمین کنند. در کشور ایران با سطحى حدود ١٤.٢میلیون هکتار عرصه‌هاى جنگلى امکانات زیادى براى توسعه جنگل‌ها فراهم است. از این امکانات طبیعى به علل مختلف استفاده منجله عدم آگاهى از دانش پیشرفته جنگلدارى بهره‌بردارى چندانى به عمل نیامده است. بهره‌برداری‌هاى نامتناسب و دخالت‌هاى نابجا، چراى دام، تغییرات کاربری‌ها به‌تدریج این منابع منحصر به فرد جهانى را به سمت و سوى سیر قهقرایى سوق داده است. در جنگل‌هاى هیرکانى می‌توان با به‌کارگیرى علوم پیشرفته جنگلدارى موجودى سرپاى این جنگل‌ها را از 250 مترمکعب در هکتار به سطح 400 الى 500 مترمکعب در هکتار و رشد سالیانه آنها را نیز از ٢.٥ الى ٤ متر مکعب در سال درهکتار به رشد سالیانه کیفى معادل ٩ مترمکعب در سال در هکتار افزایش داد. این جنگل‌ها با توجه به شرایط آب وهوایى و عرض جغرافیایى خود، مناسب تنوع گونه‌اى زیاد مخصوصا براى گونه‌هاى منحصر به‌فرد جهانى هستند که متاسفانه به علت حضور دایمى دام، عملیات ذغال‌گیرى و غیره رشد چندانى نکرده و یا اینکه کاملا از بین رفته‌اند .

دستیابى به بیشترین اهداف حفاظت و ارتقای کمیت و کیفیت این منابع جنگلى تخریب شده، تنها در چهار چوب طرحهاى خودکفایى حفاظتى، پرورشى و بدون حضور دام میسر است. تا زمانی‌که دام در جنگل‌ها حضور دارد و جنگل‌هاى پیر و فرتوت هیرکانى به علل مختلف در هم ریخته شده‌اند، هر گونه امید به احیا و پایدارى آنها بدون فعالیت‌هاى حفاظتى و پرورشى آب در هاون کوبیدن است .

L