راهحلهای تهران در برابر بحران آب منطقه چگونه است؟
مذاکره در خیابان نیلوفر
بازی بزرگ خاورمیانه نه تنشهای سیاسی و هستهای بلکه «بحران آب» است
بیش از سه دهه است رقابت برای بهرهبرداری از آب در خاورمیانه کلید خورده است. آثار تخریبی سدسازی ترکها در مرزهای غربی ایران بیشتر متوجه همسایگانش بوده است. زیر پوست گاپ، سدهای ترکیه مسیر آب را تغییر داده و در مناطق پاییندستی باعث خشکسالی شدید و بحران ریزگردها و افول کشاورزی شدهاند. البته وضعیت در مرزهای شرقی ایران بهتر از نقاط غربیاش نیست و افغانستان آب هیرمند را حق خود میداند و برای انتقال آب به ایران، سیاست «آب در برابر نفت ارزان» را اجرا میکند.
تابستان سال 1979 در روزهای بحرانی و گرم قاهره، انور سادات رو به خبرنگاران میگوید: «اگر قرار باشد حادثهای بار دیگر پای مصر را به جنگی باز کند، موضوع آب است». خشکسالی 1979 در مصر نارضایتی شدید مردم را در پی داشت و پلیس مجبور به سرکوب تظاهرات ضددولتی در پورتسعید شده بود. البته این حادثه تنها اعتراض عمومی نسبت به خشکسالی در خاورمیانه نبود و سالها بعد در سوریه نیز طی تظاهرات سراسری در چند استان این کشور علیه بحران آب و ناکارآمدی دولت مرکزی، روند نارضایتی شروع شد و در نهایت شعلههای جنگ ویرانکننده تمام کشور را فرا گرفت.
آگاهان منطقه اعتقاد دارند بازی بزرگ خاورمیانه نه تنشهای سیاسی و هستهای بلکه «بحران آب» خواهد بود. آژانس امنیت آمریکا در سال 2012 در یک سلسله گزارش به بررسی بحران خشکسالی در خاورمیانه پرداخته و در یکی از یادداشتهایش مینویسد: «خشکسالی و نبود آب در خاورمیانه منافع آمریکا در منطقه را تهدید میکند.» نگرانی از بحران آب و خشکسالی و تبعات زیستمحیطی، مدتی است نقل محافل سیاسی و دیپلماتیک در ایران نیز شده است. اواخر آذرماه سال جاری عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه در کنفرانس محیط زیست و امنیت میگوید: «در غرب آسیا آب یک موضوع امنیتی است.» گزارشهای منتشرشده از سدهای خشکشده، سفرههای آب زیرزمینی خالی، مرگ دریاچهها و مهاجرت در اثر خشکسالی، روایت تراژیک از یک واقعه بزرگ است. اما راهکارهای تهران برای مهار بحران چیست؟
گاپ بهتر است یا گتوند؟
بیش از سه دهه است که رقابت برای بهرهبرداری از آب در خاورمیانه کلید خورده؛ ترکیه رقیب سنتی ایران در منطقه، طرح بلندپروازانه گاپ «پروژه آناتولی جنوب شرق» را آغاز کرده است. آنکارا تعداد زیادی سد بزرگ و کوچک روی رودخانههای منتهی به دجله و فرات ساخته و رویای تولید 27 میلیارد کیلوواتساعت، برق را در سر دارد. همزمان، تهران نیز سالهاست سدسازی را سرلوحه برنامههای توسعهای خود قرارداده، اما ساختوساز در نقاط نامناسب مانند پروژه سد گتوند، عملا آسیبهای جدی به کشاورزی منطقه و محیطزیست وارد کرده است. جالب آنکه آثار تخریبی سدسازی ترکها بیشتر متوجه همسایگانش بوده است. زیر پوست گاپ، سدهای ترکیه مسیر آب را تغییر داده و در مناطق پاییندستی باعث خشکسالی شدید و بحران ریزگردها و افول کشاورزی شدهاند. البته وضعیت در مرزهای شرقی ایران بهتر از نقاط غربیاش نیست و افغانستان آب هیرمند را حق خود میداند و برای انتقال آب به ایران، سیاست «آب در برابر نفت ارزان» را اجرا میکند. پاسخ تهران به همسایگان تکرو چه بوده است؟ در تهران هنوز بحران آب، موضوع پر اهمیت روی میز مذاکرات منطقهای نیست. در حالیکه در آن سو شرکای ایران، آب را کالای تجاری و حیاتی میدانند.
اشرف غنیزی رئیسجمهور افغانستان در یکی از آخرین سخنرانیهای خود گفت: «تنها به منافع کابل فکر میکنم؛ اما با دیگران هم جنگ نداریم.»
مذاکره یا منازعه
رفتار همسایگان تهران نشان میدهد باید به صورت جدیتر به همکاریهای منطقهای توجه کنیم. سیاستهای منطقهای در خاورمیانه مدتی است درهای مذاکره را بسته، اما بسته شدن درها دلیلی بر قفل شدن آن نیست. اسفند ماه سال گذشته حسن روحانی در سفر به کویت با نگاهی به اختلافات منطقهای رو به شیخ صباح گفت: «ایران آماده گفتوگوی منطقهای است.» اگر چه در آن روزها همسایگان تهران به میز مذاکره توجهی نکردند، اما در آخرین نشست امنیتی در مونیخ، عادلالجبیر خطاب به وولفگانگ ایشینگر، مجری همایش، گفت: «با وجود فراز و نشیبهایی که با ایران داریم، مذاکره را راهحل نهایی قلمداد میکنیم.» شاید بتوان این را علیرغم مواضع خصمانه سیاسی این کشور چراغ سبزی برای گفتگو در مورد بحرانهای اقلیمی منطقه در نظر گرفت.
در چنین شرایط حاد اقلیمی شاید تهران هم بتواند بدون در نظر گرفتن اختلافات با همسایگانش بر سر سیاست و دیپلماسی منطقهای و پرونده خیابان نیلوفر (ماجرای حمله به سفارت عربستان)، همکاریهای زیستمحیطی را بر مبنای ضرورتهای مشترک آغاز کند. و بر خلاف پیشبینی معاون وزیر خارجه ایران، تهران بتواند مانع تبدیل بحران آب به یک بحران امنیتی منتهی به جنگ آب شود، پیمانهای زیستمحیطی خود را فعال کند و ظرفیتهای موجود را افزایش دهد. تلاش تهران در کنار عراق، سوریه، عربستان و بنادر جنوب خلیجفارس میتواند یک محور مشترک بر اساس نیازهای مشترک زیستمحیطی در برابر تکروی و زیادهخواهی سایر شرکای منطقهای ایجاد کند. بد نیست دیپلماتهای مستقر در تهران برای تأمین منافع اقلیمی ایران نگاه مجددی به نقشه منطقه بیاندازند.
مدیرکل سابق خاورمیانه وزارت امور خارجه:
حل بحران آب در منطقه نیازمند اعتمادسازی است
در رابطه با همین ماجرا به سراغ سفیر سابق ایران در یونان رفتیم تا از او در خصوص تأثیر دیپلماسی بر نحوه مدیریت آب و سیاستهای محیطزیستی سؤال کنیم. قاسم محبعلی در گفتوگو با خبرگزاری ایانا، میگوید: «طی 4 دهه گذشته برنامهای بر مبنای مشارکت جهت مهار بحران خشکسالی در خاورمیانه وجود نداشته است.»
او افزود: «دورانی که در وزارت خارجه مسئولیت بخش خاورمیانه را بر عهده داشتم، آنقدر جدالها و شکافهای امنیتی عمیق بود که امکانی برای مذاکرات زیستمحیطی وجود نداشت.»
محبعلی گفت: «بحران خشکسالی و زیستمحیطی مانند ریزگردها، مقولهای حکومتی است و شرط اول همکاری میان کشورها ثبات، امنیت و ارتباط میان کشورهاست. اما مدتی است که کانال ارتباطی میان کشورهای خاورمیانه قطع است.»
سفیر سابق ایران در یونان با بیان اینکه تهران توانسته با شکلدهی محور مقاومت، ثبات منطقه را تأمین کند، تأکید کرد: «میتوان امیدوار بود با اعتمادسازی میان همسایگان، کمربند زیستمحیطی نیز شکل بگیرد.»
دیپلمات سابق وزارت امورخارجه ادامه داد: «اکنون با وجود آنکه عربستان و امارات از خشکسالی شدیدی رنج میبرند، توانستهاند با درآمدهای بالای نفتی، بحران را کنترل کنند اما سایر کشورها مانند ایران در تأمین بودجههای لازم با مشکلات جدی روبهرو هستند و عدم تقارن میان کشورهای منطقه به وجود آمده است.»
مشاور ظریف در وزارت امورخارجه با تاکید بر اینکه طی چهار دهه گذشته هیچگاه محیطزیست اولویت کشور نبوده، افزود: «اکنون نمیتوان با اعمالفشار و به فوریت از وزارت خارجه خواست برای انتقال آب به کشور لابی کند یا مشکل ریزگردها را حل کند. اما وزارت خارجه میتواند مذاکره با کشورهایی مانند ترکیه را آغاز کند و با آنها در برابر خطرات امنیتی خشکسالی در منطقه تعامل کند.»
محبعلی گفت: «باید توجه کرد حوزه محیطزیست و آب، تنها یک معضل ملی نیست بلکه یک مشکل مشترک در خاورمیانه است.»
محبعلی با اشاره به نیاز به تغییر رویکرد در موضوع محیطزیست، گفت: «متأسفانه در ایران به همه چیز با دید امنیتی نگریسته میشود. بهعنوان نمونه برخوردهای صورتگرفته با فعالان و علاقهمندان محیطزیست، باعث عقبنشینی سایر دلسوزان این حوزه شده است. ابتدا باید این نگرش امنیتی کنار گذاشته شود.»
سفیر سابق ایران در یونان تاکید کرد: «البته این نگاه امنیتی به حوزههای غیرنظامی نه تنها در ایران بلکه در کل منطقه چه در داخل هر کشور و چه در روابط میان کشورها باید تعدیل شود. خاورمیانه هنوز به درک بحران زیستمحیطی نرسیده و رهبران منطقه «جنگ آب» را جدی نمیگیرند. جنگ آّب یک بحران زیستمحیطی را میتواند به یک برخورد گرم و پیچیده تبدیل کند.»
محبعلی با اشاره به طرح «گفتوگوی منطقهای» حسن روحانی، گفت: «طرح آقای روحانی خوب و متین است اما زمینههای لازم را ندارد.»
عضو مرکز مطالعات وزارت امورخارجه در پایان گفت: «همه کشورها برای حل بحرانهای خاورمیانه به ویژه بحرانهای زیستمحیطی، باید براساس دستورالعملهای بینالمللی برخورد کنند، یعنی زیر چتر سازمان ملل و در ارتباط با بازیگران بینالمللی سرمایهگذاریهای مشترک در منطقه را افزایش دهند.»
دیدگاه تان را بنویسید