Iranian Agriculture News Agency

خاویار پرورشی، بازار خاویار خزر را می رباید

اقتصادایران آنلاین: خاویار ایران که تا پیش از اعمال ممنوعیت صید این ماهی به دلیل کاهش شدید جمعیت، یکی از اقلام صادرات غیر نفتی پرطرفدار ایران بود، امروز با قرارگرفتن در فهرست قرمز، قیمت های سرسام آوری را در بازارهای جهانی برای خود رقم زده است.

در سال ۲۰۱۰ هر کیلوگرم خاویار مرغوب و طبیعی ایرانی ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان به فروش رسید. اجرای سیاست های بازدارنده صادراتی زمینه ساز افزایش بهای خاویار پرورشی شد به نحوی که هر کیلوگرم خاویار پرورشی چینی در بازارهای جهانی در سال جاری حدود ۵۰۰ یورو معامله شد . متاسفانه به رغم سابقه تاریخی صید ماهیان خاویاری در ایران، جایگاه مناسبی در بازار خاویار پرورشی نداریم.

نقش دولت در بازار خاویار ایران

تا پیش از تابستان سال ۸۳، مدیریت و ساماندهی مسائل مرتبط با خاویار به عهده شرکت سهامی شیلات ایران بود اما در این سال قانون تاسیس سازمان شیلات ایران به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. طبق ماده ۵ تبصره قانون تشکیل این سازمان، تمامی مسائل مرتبط با بهره برداری، صید، بسته بندی و صادرات خاویار ایران از اول فروردین ماه ۱۳۸۴ به شرکت مادر تخصصی خدمات کشاورزی واگذار شد.

به تبع واگذاری تمامی امور خاویار به شرکت مادر تخصصی خدمات کشاورزی، شرکت بازرگانی شیلات ایران که از مجموعه های اقماری شرکت سهامی شیلات ایران بود، منحل شد. درحال حاضر تمامی مسائل مرتبط با بهره برداری از منابع ماهیان خاویاری خزر و تجارت آن، تحت مدیریت شرکت مادر تخصصی خدمات کشاورزی انجام می گیرد اما سیاست گذاری ها درباره صید، در سازمان شیلات ایران به عنوان یک مرجع دولتی به وقوع می پیوندد.

کمیسیون عالی ماهیان خاویاری تنها مرجع تصمیم ساز درباره تعیین سهمیه صید ماهیان خاویاری در ایران است که از مدت ها پیش حتی قبل از تشکیل سازمان شیلات ایران نیز فعال بود. ریاست این کمیسیون، پس از تشکیل سازمان شیلات به عهده رئیس این سازمان بوده و نمایندگانی از معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری، معاونت صید سازمان شیلات ایران، معاونت تکثیر و پرورش، فرمانده حفاظت از منابع آبزیان، رئیس موسسه تحقیقات شیلات ایران، رئیس انستیتو تحقیقات ماهیان خاویاری، مدیران کل شیلات سه استان شمالی، مدیرعامل اتحادیه صیادان و دو تن از اساتید آبزیان در این کمیسیون عضویت دارند. بر اساس ابلاغ وزیر جهاد کشاورزی در سال گذشته، مدیرعامل شرکت مادر تخصصی خدمات کشاورزی و مدیران امور ماهیان خاویاری سه استان شمالی نیز به اعضای این کمیسیون پیوسته اند.

کاهش جمعیت ماهیان خاوری


جمعیت ماهیان خاویاری هر روز رو به کاهش است. به گفته دکتر محمد پورکاظمی، رئیس انستیتو تحقیقات ماهیان خاویاری، سالانه شاهد کاهش ۲۵ تا ۳۰ درصدی در جمعیت ماهیان مولد ماهیان خاویاری هستیم اما از آن جا که شرایط طبیعی محیط زیست ماهیان خاویاری که از ۲۵۰ میلیون سال پیش ساکن دریاچه خزر بوده اند، بسیار نامناسب است، ناگزیر به رهاسازی بچه ماهیان خاویاری در دریا هستیم.

اگرچه این روش، تنوع زیستی این ماهی را کاهش می دهد اما اگر اندک اقدامات فعلی نیز انجام نشود، به طور حتم روند انقراض ماهیان خاویاری سرعت پیدا خواهد کرد. برای تولید بچه ماهیان خاویاری، ماهیان مولد از آب های خزر به صورت زنده گرفته می شود و به کارگاه های تکثیر و پرورش انتقال می یابند. در این کارگاه ها، ماهیان خاویاری نر به صورت زنده نگهداری شده و از آن ها اسپرم گیری می شود. بخشی از اسپرم ها در سردخانه نگهداری و بقیه در تولید بچه ماهی مورد استفاده قرار می گیرد. درباره ماهیان مولد ماده، مسئله اندکی متفاوت است.

تا پیش از ابداع روش میکروسزارین به وسیله محققان ایرانی، برای استحصال خاویار از شکم ماهی ماده، کارگاه های تکثیر به ناچار مولد ماده را کشته و تخم ها را از شکم آن خارج می کردند اما امروز با استفاده از روش میکروسزارین که هنوز در تمامی کارگاه های تکثیر جنبه اجرایی به خود نگرفته، می توان با ایجاد شکافی کوچک، تخم ها را از شکم ماهی ماده خارج و آن را برای تولید نوزاد به کار برد. با این روش، از یک ماهی مولد چند بار می توان خاویار استحصال کرد.

در کارگاه های پرورشی در راستای استحصال تخم یا اسپرم از ماهیان خاویاری باید یک دوره تنفسی برای مولدین در نظر گرفته شود. این دوره تنفس در ماهی نر ۱ تا ۲ سال و در ماهی ماده ۲ تا ۳ سال طول می کشد. همچنین با افزایش سن ماهیان خاویاری موجود در کارگاه های پرورش، برای ایجاد نسلی بهتر، باید مولدان جدید را جایگزین کرد. پس همواره صید ماهیان مولد در دریا ادامه خواهد داشت.

رها سازی بچه ماهیان خاویاری در خزر


طی دو سال گذشته شرکت مادر تخصصی خدمات کشاورزی، تمامی تلاش خود را معطوف به تامین ماهیان مولد برای کارگاه های تکثیر و پرورش کرده است. آمارها نشان می دهد در سال ۸۹، ۳.۷ تن سهمیه خاویار به وسیله کمیسیون عالی ماهیان خاویاری در راستای احیای ذخایر ماهیان خاویاری برای صید تعیین شده بود، این سهمیه در سال ۹۰ به ۳.۵ تن رسیده است.

بر اساس آمار منتشر شده توسط سازمان شیلات ایران در سال۸۹، ۳میلیون و ۹۳۴ هزار قطعه از بچه ماهیان خاویاری در خزر رهاسازی شده اند که این رقم نسبت به سال ۷۹، کاهش بیش از ۸۰ درصدی را نشان می دهد، یعنی به موازات کاهش سهمیه های صید ماهیان خاویاری تلاش ها برای احیای نسل این ماهی در معرض خطر انقراض نیز کاهش یافته است.

پیشنهاد کارشناسان

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، موثرترین راه نجات نسل ماهیان خاویاری از خطر انقراض، قرار دادن یک دوره تنفس ۱۰ ساله و اعمال ممنوعیت صید در خزر است اما از آن جا که تمامی پنج کشور حاشیه خزر در این زمینه به توافق نمی رسند و همواره روسیه در مقابل توافقات کشورها مقاومت می کند، هیچ گاه پروتکلی برای اعمال محدودیت صید به امضای کشورها نمی رسد. از سوی دیگر، به دلیل نبود برنامه های منسجم و همه جانبه برای مقابله با صید قاچاق ماهیان خاویاری، هر روز بر فشارهای وارده به این منابع آبزی، تشدید می شود.

قوانین حاکم بر تجارت خاویار، با توجه به انحصاری بودن تولید آن در آب های خزر، بسیار پیچیده است. از آن جا که نسل ماهیان خاویاری در معرض خطر انقراض قرار دارد، از سال ۱۹۹۸، کنوانسیون تجارت گونه های در معرض خطر گیاهی و جانوری موسوم به سایتس، بر تبادلات تجاری خاویار نظارت می کند؛ بنابراین کشورهای حاشیه خزر، برای دریافت سهمیه های صادراتی و تجارت مجاز این گونه، باید مجوزهای لازم از سایتس را اخذ کنند.

کمیسیون منابع زنده خزر که هر پنج کشور حاشیه این دریاچه در آن عضو هستند، مرجع دیگری است که در تصمیم سازی برای صید ماهیان خاویاری مشارکت مستقیم دارد. ریاست این کمیسیون هر دو سال یک بار به عهده یکی از کشورهای عضو بوده و گردش کرسی ریاست آن، بر اساس حروف الفبای روسی است. ایران در سال ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ رئیس این کمیسیون بود. در سال ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ نیز ریاست به عهده آذربایجان است.

توافقات حتما باید پنج جانبه باشد


کشورهای حاشیه خزر پس از تفاهمات اولیه در این کمیسیون، پیشنهادها درباره سهمیه صید ماهیان خاویاری را به سایتس می فرستند تا پس از تایید این مجموعه، برای صید برنامه ریزی کنند. از آن جا که روسیه به شکل سنتی بر صید و صیادی در خزر نظارت داشته، در بسیاری از موارد کشورهای حاشیه خزر، تصمیم های خود را با نظرات روسیه هماهنگ می کردند. به همین دلیل به پیشنهاد ایران، بندی به مقررات کمیسیون منابع زنده خزر اضافه شد که به موجب آن، توافق های سه یا چهارجانبه برای انجام فعالیت های اقتصادی در خزر مورد قبول نیست و باید هر پنج کشور در زمینه ای خاص به اتفاق نظر رسیده و پروتکل ها را امضا کنند. در غیر این صورت، مصوبات نشست های کمیسیون منابع زنده، اجرایی نخواهد شد.

صید با اهداف تجاری ممنوع

به گفته علی اصغر مجاهدی، سرپرست معاونت صید و بنادر ماهیگیری سازمان شیلات ایران، در ۳۲ جلسه کمیسیون منابع زنده خزر که ماه گذشته برگزار شد، کشورهای عضو تصمیم گرفتند صید تجاری ماهیان خاویاری متوقف شود. بنابراین با توافق انجام شده، هیچ کشوری نباید با اهداف تجاری اقدام به صید کند و فقط باید در راستای احیای ذخایر گام برداشته شود اما در این جلسه نماینده ترکمنستان توافقنامه را امضا نکرد؛ بنابراین هنوز این توافقات جنبه اجرایی به خود نگرفته و آذربایجان تلاش می کند با اخذ نظر موافق ترکمنستان، مفاد پروتکل سی و دومین جلسه کمیسیون منابع زنده خزر را قانونی و لازم الاجرا کند.

سرپرست معاون صید و بنادر ماهیگیری، خزر را دارای پنج گونه ماهی خاویاری دانسته و می گوید: فیل ماهی، اوزون برون، تاس ماهی ایرانی یا قره برون، تاس ماهی روسی یا چالباش و شیپ، گونه های خاویاری موجود در خزر هستند. میزان خاویار استحصالی از این گونه ها متفاوت بوده و بیشترین حجم خاویار از فیل ماهی استحصال می شود. خاویار استحصالی از سه گونه تاس ماهی ایرانی، شیپ و چالباش تقریبا یکسان بوده و اوزون برون کمترین حجم خاویار را تولید می کند. به طور معمول ۱۰ درصد وزن ماهیان مولد را خاویار تشکیل می دهد.

آمارها چه می گویند


روند جمعیت ماهیان مولد خاویاری رو به کاهش بوده و محققان وضعیت وخیمی را برای ادامه حیات این گونه در خزر ترسیم می کند. در همین راستا صید قانونی این گونه نیز به تدریج رو به کاهش است. بر اساس آمار منتشر شده در سالنامه آماری سازمان شیلات ایران، صید ماهیان خاویاری از ۱۰۰۰ تن در سال ۷۹، به ۹۴ تن در سال ۸۹ رسیده است. ارزش صادرات خاویار نیز با توجه به روند نزولی صید در ایران با کاهش ۸۵ درصد مواجه بوده است به نحوی که ارزش صادرات خاویار ایران در سال ۸۹، ۴۰ میلیون و ۱۰۰ هزار دلار بوده که این رقم در سال ۸۹ به پنج میلیون و ۵۶۱ هزار دلار رسیده است. از نظر وزنی نیز میزان صادرات خاویار ایران کاهش ۱۰۰ درصدی داشته است.

میزان ماندگاری خاویار بسته به نوع بسته بندی و وزن بسته متفاوت است. هرچه بسته ها سنگین تر باشد میزان ماندگاری بیشتر است. معمولا بهترین زمان مصرف برای خاویارهای بسته بندی شده در جعبه های دو کیلویی، شش ماه بوده و این زمان برای بسته بندی های ۳۰ گرمی به سه ماه می رسد. ظرفیت صادراتی تمامی کشورها براساس جدول های مورد تایید سایتس تعیین می شود و اگر خاویار استحصالی بیش از حد تعیین شده باشد، محصول مازاد در انبارها نگهداری می شود.

با توجه به این که کشورهای حاشیه خزر در سال ۲۰۰۹، سهمیه ای برای صادرات نداشته اند، در نتیجه تمامی خاویارهای موجود در انبارهای ایران نیز به محض اعطای مجوز صادرات در سال ۲۰۱۰، از طریق مزایده به فروش رسید. در این سال، هر کیلوگرم خاویار طبیعی درجه یک ایرانی موسوم به «بلوگا» در مزایده با بالاترین قیمت یعنی ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان فروش رفت. هر کیلو خاویار فشرده نیز حدود ۸۰۰ تومان فروخته شد.

کشورها به تولید خاویار پرورشی روی آورده اند


سیاست های حاکم بر منابع ماهیان خاویاری خزر و وجود تقاضا در بازار، کشورها را به سوی تولید خاویار پرورشی سوق داده است. درحال حاضر چین رتبه اول تولید و پرورش ماهیان خاویاری را داشته است. امارات پروژه پرورش و تولید خاویار خود را در مساحتی بالغ بر ۵۰ هزار متر مربع در نزدیکی ابوظبی پایتخت این کشور و با هزینه ای بالغ بر یک میلیارد و ۸۵۰ میلیون دلار اجرا کرده است. امارات حدود دو هزار قطعه ماهی خاویاری زنده را با هواپیمای اختصاصی به این کشور وارد و نگهداری کرده است. سال آینده خاویارهای تولیدی امارات وارد بازارهای جهانی می شود و با توجه به پیش بینی های انجام شده، بیش از ۱۰ درصد از نیاز بازارهای جهانی به وسیله این کشور تامین خواهد شد.

کاهش عرضه خاویار طبیعی تاثیر مستقیمی بر قیمت خاویار پرورشی داشته و امسال هر کیلوگرم خاویار پرورشی چینی به قیمت بیش از۵۰۰ یورو به فروش رفته است. ایران نیز از جمله کشورهایی است که گام هایی در راستای تولید خاویار پرورشی برداشته اما این اقدامات چندان در خور توجه نیست. دو سال قبل جشن استحصال نخستین خاویار پرورشی در یکی از مزارع قم، برگزار شد. اگرچه نخستین خاویار استحصال شده از مرغوبیت کافی برخوردار نبود اما در شهریور ماه سال جاری ۵۰۰ کیلو خاویار پرورشی ایران که ۴۰۰ کیلوی آن از فیل ماهی و ۱۰۰ کیلوگرم از تاس ماهی ایرانی استحصال شده بود، به بازارهای جهانی صادر شد.

درحال حاضر بیش از ۴۰ واحد پرورش ماهیان خاویاری در کشور وجود دارد که ۱۲ مزرعه در استان های مازندران، گیلان، قم، مرکزی و خوزستان به صورت انحصاری به پرورش این ماهی می پردازند. ۲۰ مزرعه دیگر نیز در استان های گلستان، زنجان، یزد، قزوین، کرمانشاه و ... در کنار پرورش قزل آلا، ماهیان خاویاری پرورش می دهند.

انتهای پیام

دیدگاه تان را بنویسید