امنیت ملـی و استقلال کشـور در زمینه غذا؛ وام‌دار تنوع زیستی و ژنتیکی

به گزارش خبرنگار ایانا، اهمیـت دادن به تنـوع عظیـم موجود در میـان گونه‌هـای جانـوری، گیاهـی در امنیت و استقلال کشـور نقش بی بدیلی ایفا می کنند. ایـن منابع عظیم و بسـیار مهم، همواره منبـع اصلی برای بهبـود کمی و کیفـی محصولات کشـاورزی و منابع طبیعی، فـرآورده‌های مختلف غذائی، زیسـتی، صنعتی، دارویی و محصولات بهداشـتی بوده بدون  آنها   تغذیـه جامعه انسـانی و حفـظ سلامت آن  میسر نیست.

ایران جزو غنی‌ترین کشورها از نظر تنوع زیستی از نظر فون (پوشش جانوری) و فلور (پوشش گیاهی) است. در ایران بالغ بر 8 هزار گونه گیاهی شناسایی شده است که از این تعداد، حدود 2400 گونه گیاهی انحصاری ایران است. علاو بر این تعداد 204 گونه پستاندار، 550 گونه پرنده، 274 گونه ماهیان آب‌های داخلی، 268 گونه خزنده و 22 گونه دوزیست شناسایی شده است.

در حوزه کشاورزی نیز بالغ بر 95 گونه زراعی و 108 گونه باغی در کشور کشت و کار می‌شوند. از این تعداد حداقل 35 گونه زراعی و 22 گونه باغی و تعدادی زیادی خویشاوندان وحشی آنها از ایران منشا گرفته‌اند.

مرکز ملی مدیریت منابع ژنتیکی کشاورزی و منابع طبیعی از سالها قبل، مسئولیت حفظ و نگهداری منابع ژنتیکی در مکان‌های خارج از رویشگاه، مانند باغ‌‎های گیاه‌شناسی و بانک‌های ژن را بر عهده داشته است و علاوه بر حفاظت از آنها در پروژه های تحقیقات کاربردی مورد بهره برداری قرار گرفته اند بر این اساس گفت و گویی با مصطفی آقایی رییس این مرکز  انجام شده است که در ذیل می خوانید.

ایانا: انواع کلکسیون های ایجاد شده و اهمیت ایجاد و نقش آنها در حفظ منابع ژنتیکی؟

آقایی: از لحاظ قدمت، حفاظت از منابع ژنتیکی در حوزه ریزسازواره‌ها تحت عنوان کلکسیون‌های میکروبی، پیشتاز فعالیت‌های مرتبط با مدیریت منابع ژنتیکی در سطح کشور و سازمان تات است. در مجموعه کلکسیون‌های میکروبی سه مجموعه دیگر هم تشکیل شدند که عبارتند از: مجموعه نگهداری قارچ‌های ایران (1324)، کلکسیون میکروبی موسسه تحقیقات خاک و آب (1374) و کلکسیون میکروبی پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی (1383).

قدیمی‌ترین مجموعه‌های حفاظت از منابع ژنتیکی در سطح کشور و سازمان تات مربوط به گیاهان باغی است. کلکسیون درختان زیتون برای اولین بار در سال 1317 در محل باغ سازمان کشاورزی گرگان ایجاد شد. کلکسیون درختان میوه به منظور حفظ و نگهداری گونه‌های باغی ایران شامل گونه‌های سردسیری، نیمه‌گرمسیری، گرمسیری و حاره با ایجاد کلکسیون ارقام بومی سیب و گلابی در دهه 30 آغازی  بر بهره‌برداری از ارقام بومی در معرفی ارقام باغی با عملکردها و ویژگی‌های مطلوب بود. در ادامه این راه، کلکسیون ارقام بومی بادام، ارقام محلی خرما و ارقام تجاری و ژنوتیپ‌های مرکبات در دهه 40، ارقام وارداتی پکان در 1346، ارقام انجیر در 1348، ارقام بومی انگور در 1350، ارقام تجاری توت فرنگی در 1353، ارقام و ژنوتیپ‌های گردو در 1362، ارقام محلی و ژنوتیپ‌های انار در 1366، ارقام بومی و وارداتی چای در 1368، ارقام بومی و خارجی گیلاس، آلو، گوجه، هلو و شلیل در دهه 70، ارقام بومی فندق در 1370، ارقام محلی زردآلو در 1380، ارقام بومی آلبالو در 1385، ژنوتیپ‌های زرشک و عناب در 1390 و ژنوتیپ‌های وارداتی ازگیل ژاپنی در 1392 به مجموعه منابع ژنتیکی افزوده شدند.

درک اهمیت حفظ منابع ژنتیکی در کشور به توسعه فعالیت‌های مرتبط، منجر به مدیریت منابع ژنتیکی در سایر حوزه‌ها نیز شد به ترتیبی که موزه حشرات و جانوران زیان‌آور بخش کشاورزی در سال 1324 و با عنوان موزه تخصصی حشرات هایک میرزایانس در محل آزمایشگاه حشره‌شناسی و دفع آفات کشاورزی تاسیس و در سال 1342 به محل فعلی مؤسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور منتقل شد. این مجموعه با تأسیس موزه جانورشناسی کشاورزی ایران در اواسط دهه 30 شمسی، تأسیس کلکسیون ملی نماتدشناسی در سال 1357 و کلکسیون‌های کنه‌ها، عنکبوت‌ها، حلزون‌ها، راب‌ها و محتویات ریمه پرندگان شکاری در سال 1393 در محل موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور تکمیل شد.

ایانا: راهکارهای ارائه شده در حفظ منابع ژنتیکی؟

آقایی: علاوه بر بانک‌های ژن، ایجاد هرباریوم‌ها یکی از این راهکارها است که در بخش منابع گیاهی از اهمیت خاصی در حوزه تحقیقاتی و آموزشی برخوردار است. نخستین هرباریوم ایران به دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران تعلق دارد که در سال 1312 ایجاد شده است. در زیرمجموعه سازمان تات اولین هرباریوم در سال 1327 در موسسه تحقیقات گیاهپزشکی تاسیس شد. هرباریوم مرکزی ایران در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در سال 1346 با نام هرباریوم ملی آغاز به کار کرد. این مجموعه به همراه 24 هرباریوم در مراکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استانی با بیش از 215 هزار نمونه گیاهان گل‌دار و بی‌گل  و ماکروفسیل‌های گیاهی، غنی‌ترین هرباریوم ایران است. علاوه بر هرباریوم گیاه‌پزشکی و مرکزی ایران، هرباریوم موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر به همراه هرباریوم‌های استانی از مجموعه‌های کم‌نظیر در کشور محسوب می‌شوند.

یکی دیگر از مجموعه‌های حفاظت و مدیریت منابع ژنتیکی در سطح کشور که علاوه بر حفاظت از منابع ژنتیکی از جنبه‌های نمایشی و آموزشی نیز دارای اهمیت هستند، باغ‌های گیاه‌شناسی است. باغ گیاه‌شناسی ملی ایران ذیل موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع و همزمان با تشکیل این موسسه تحقیقاتی در سال 1347 تشکیل شده است.

با این وجود باغ گیاه‌شناسی نوشهر که در سال 1331 تشکیل شده است از قدمت بیشتری نسبت به باغ گیاه‌شناسی ملی برخوردار بوده و در حال حاضر یکی از باغ‌های اقماری آن محسوب می‌شود. علاوه بر باغ گیاه‌شناسی نوشهر، باغ‌های کاشان، یزد و فدک دزفول (1372)، همدان (1376) و خرم‌آباد (1395) از جمله باغ‌های اقماری کشور هستند که هریک بر اساس اقلیم منطقه به حفاظت و نگهداری از گونه‌های خاصی اختصاص یافته‌اند؛ برای مثال باغ گیاه‌شناسی کاشان و یزد به نگهداری از گیاهان کویری و ایرانی تورانی اختصاص دارند و در باغ گیاه‌شناسی خرم‌آباد نیز گیاهان منحصر به منطقه زاگرس نگهداری می‌شوند.

ایانا: اهمیت بانک ژن در حفظ منابع؟ وضعیت بانک‌های ژن تا به اکنون؟

آقایی: بانک‌های ژن یکی از مهم‌ترین و موثرترین ابزارهای حفاظت از منابع ژنتیکی و جلوگیری از انقراض آنها هستند. فعالیت‌های علمی حفظ و بهره‌برداری از منابع ژنتیکی گیاهی در کشور با جمع‌آوری ارقام بومی گندم بیش از 80 سال پیش در مدرسۀ عالی فلاحت آغاز شد و پس از آن با تاسیس بانک‌های ژن گیاهی ملی ایران و بانک ژن منابع طبیعی ادامه یافت. علاوه بر این دو مجموعه، بانک ژن دام و طیور و آبزیان هم در حوزه جانوری به حفاظت از گونه‌های جانوری می‌پردازند. ایجاد بانک ژن ذخایر ژنتیکی دامی کشور به منظور حفاظت از منابع ژنتیکی دام و طیور در دهه 40 شمسی با راه‌اندازی ایستگاه عباس آباد مشهد جزء اولین اقدامات در این زمینه است.

 از جمله این فعالیت‌ها می‌توان به بانک ژن سرد موسسه تحقیقات علوم دامی که در سال 1380 تأسیس شده است اشاره کرد. علاوه بر بانک ژن سرد، نگهداری و حفاظت از دام و طیور بومی کشور از جمله گاو سیستانی، گاو سرابی، گوسفند سنجابی، شتر کلکوهی، بز عدنی، بز مرخز، مرغ مرندی و مرغ خزک به صورت زنده در ایستگاه‌های تحقیقاتی در زمره فعالیت‌های بانک ژن در حوزه دام و طیور می‌باشد.  اولیـن واحـد بانک ژن گیاهی بـا کمک‌هـای مالـی و فنـی فائـو در سـال 1356 در موسسـه تحقیقـات اصلاح و تهیـه نهـال و بـذر ایجـاد و بـا گسـترش آن، بخـش تحقیقـات ژنتیـک و بانـک ژن گیاهـی ملـی ایـران در سـال 1362 تأسـیس شـد. بانـک ژن منابـع طبیعـی بـرای نگهـداری بلندمـدت بـذر گیاهـان بومـی عرصه‌هـای منابـع طبیعـی، به‌ویـژه گیاهـان نـادر و انحصـاری کشـور از سـال 1373 در موسسـه تحقیقـات جنگل‌هـا و مراتـع آغـاز بـه فعالیـت کـرد. شناسـایی و پایـش تنـوع ژنتیکـی، جمـع‌آوری و حفاظـت از گونه‌هـای گیاهـی طبیعـی، ارزیابـی ویژگی‌هـا و احیـاء و بهره‌بـرداری از نمونـه بذرهـای حفاظـت شـده و مبادلـه مـواد ژنتیکـی از جملـه وظایـف بانک‌هـای ژن اسـت.

آخرین اقدامات سازمان در حوزه بانک‌های ژن مربوط به تشکیل بانک ژن آبزیان ایران در سال 1391  است که در محل انستیتو تحقیقات بین‌المللی تاسماهیان شکل گرفت. بانک ژن زنده سس ماهی سرگنده یا زرده‌پر در سال 1398، بانک سیست و آرتمیای کشور در سال 1398، بانک ژن زنده ماهی گطان در سال 1400 و در نهایت بانک ژن سویه‌های اقتصادی ریزجلبک‌ها در سال 1401 از نمونه‌های مدیریت و حفاظت از منابع ژنتیکی آبزی در سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی محسوب می‌شوند.

خبرنگار: شیما علائی کاشانی