راهکارهای توسعه شهری و روستایی با تأکید بر مهاجرت معکوس در بروجرد

علی حتمی، دکتری مدیریت تحلیل سیستم‌ها

حکمرانی مطلوب در زمینه توسعه پایدار شهری و روستایی در گرو توجه ویژه به ظرفیتهای هر شهرستان از جمله اقلیم، جمعیت شناسی، زیرساخت های ارتباطی و صنعتی و تولیدات هر بخش و اتخاذ راهبردها و سیاستهای صحیح و سنجیده به منظور تأمین منابع مورد نیاز و برنامه ریزی کلان و هم افزایی اقدامات مؤثر در جهت بهبود معیشت و رفاه اقشار مختلف اجتماعی است. در این راستا به منظور بررسی راهکارهای توسعه شهری و روستایی در شهرستان بروجرد، با تأکید بر ضرورت تشویق و هدایت شهروندان به مهاجرت معکوس به روستاها، بطور مختصر به چالشها و ظرفیتهای موجود در شهرستان بروجرد پرداخته شده و سپس راهکارهای سیاستی در این زمینه تشریح می شود. بدیهی است مهار روند رشد مهاجرت از روستاها به شهرها مستلزم شناسایی عوامل تشدید کننده این پدیده و جذب سرمایه و امکانات لازم در جهت کنترل این پدیده است.

کشاورزی و آب

به عنوان اولین و مهمترین چالش راهبردی که نه تنها زندگی روستائیان بلکه زندگی شهر نشینان را نیز در سالهای اخیر تحت الشعاع خود قرار داده است، معضل کمبود منابع آب است. از آنجا که بخش عمده ای از جمعیت شهرستان بروجرد در زمینه کشاورزی و دامپروری اشتغال دارند، بروز پدیده خشکسالی و تنش آبی مهمترین تهدید محیطی است که باعث از بین رفتن ظرفیتهای تولیدی شهرستان در این زمینه شده و مهاجرت به شهرها را در پی داشته باشد. کاهش نزولات آسمانی و برداشت بی‌رویه آب از طریق حفر چاه‌های غیرمجاز و روش‌های سنتی آبیاری، نزول سفره های زیرزمینی را در پی داشته و نه تنها تأمین آب کشاورزی بلکه دسترسی به منابع آب شرب بهداشتی را برای برخی از بخشهای روستایی مشکل کرده است. برپایه گزارش ها، منابع آب زیر زمینی دشت سیلاخور و بخش اشترینان شهرستان بروجرد ۳۵ میلیون متر مکعب کاهش یافته است. از سوی دیگر 75 درصد آب شرب شهرستان از چاه ها تأمین می شود که با توجه به وجود امکان مهار آبهای سطحی و فصلی عددی قابل توجه است.

در این میان برخی کارشناسان راهکارهایی نظیر توقیف چاه های غیر مجاز و قطع برق آنها را پیشنهاد داده اند، لکن عدم توجه به معیشت جامعه هدف این سیاستها موجب تشدید پدیده مهاجرت و عدم بهره مندی از ظرفیتهای تولیدی بخش کشاورزی خواهد شد.

پیگیری و اجرای کامل طرح جهاد آبرسانی که در سطح استان در حال انجام است در کنار تشویق کشاورزان به تغییر الگوی کشت از محصولات آب دوست به محصولات سنتی راهبردی که با اقلیم منطقه هماهنگ است، توسعه کشاورزی گلخانه ای و کشت خارج از فصل با بهره گیری از منابع انرژی موجود، ترویج و تأمین سرمایه مورد نیاز جهت بالابردن بهره وری منابع آب موجود در بخش کشاورزی اعم از آبیاری قطره ای و بارانی از طریق جهاد کشاورزی شهرستان و بانک ها عامل می تواند ضمن تقلیل تبعات تغییرات اقلیمی و خشکسالی موجود، نسبت به حفظ جمعیت مولد روستایی مؤثر و کارگشا باشد.

همچنین در کوتاه مدت و میان مدت و به منظور تأمین پایدار منابع آب شرب و کشاورزی شهرستان، باید در خصوص تخصیص حق آبه روستاهای بروجرد از سد کلان و همچنین تسریع در تأمین بودجه لازم جهت احداث سد آبسرده و سد شهید بروجردی و تسریع در بهره برداری از این طرحها از طرف مسئولان شهرستان پیگیریهای لازم به عمل آید.

از حدود 962 دهنه چشمه در بروجرد و 1393 حلقه چاه عمیق و 704 رشته قنوات موجود در شهرستان، عددی بالغ بر 218 میلیون متر مکعب آب تخلیه می شود که با مدیریت صحیح به راحتی پاسخگوی نیازهای کشاورزی، صنعتی و آب شرب شهرها و روستاهای بروجرد خواهد بود.

هرم جمعیتی و سالمندی

یکی از مهمترین چالشهای کشور در حوزه جمعیتی روند افزایش سالمندی و پیری جمعیت است که در صورت اتخاذ سیاستهای صحیح می تواند کشور را در چرخه فقر گرفتار آورد. چرا که با کاهش نسبت جمعیت جوان و مولد به جمعیت سالمند که نیازمند بودجه و امکانات لازم جهت انواع مراقبتهای اجتماعی، توان بخشی و بهداشتی هستند، توان اقتصادی به منظور تولید ثروت کاهش یافته و تبعات آن غیر قابل جبران خواهد بود.

متاسفانه شهرستان بروجرد در سالهای گذشته پیرترین جمعیت در سطح استان لرستان شده است که باید با سیاستهای صحیح و اقدامات عاجل درمان شود. افزایش مهاجرت‌ها، افزایش سن ازدواج، گسترش پدیده تک‌فرزندی، افزایش طلاق و نبود امکانات و وفور تبعیض‌های آشکار درروند توزیع عادلانه خدمات از مؤلفه‌های اصلی شتاب گرفتن هرم سنی شهرستان بروجرد به سمت کهنسالی ذکر شده است.

عدم وجود فرصتهای شغلی در شهرستان و مهاجرت جمعیت جوان و تحصیلکرده به منظور یافتن شغل و بهره مندی از امکانات شهری باعث تخلیه شهرستان از جمعیت مستعد فرزند آوری شده و رشد اقتصادی آن را با چالش مواجه می کند. سوالی که در این میان مطرح است این است که شهرستان بروجرد به عنوان قطب صنعتی استان لرستان و همچنین برخورداری از بخش کشاورزی فعال و پویا نه تنها باید توانایی تأمین سطح رفاه مناسب جهت ساکنین بومی را داشته باشد، بلکه باید امکان جذب نیروی کار مستعد و تحصیلکرده از سایر بخشهای استان را نیز داشته باشد. لذا شاه کلید توسعه جمعیتی شهرستان را باید در تأمین نیازهای اقشار تحصیلکرده و جوان و توجه به نیازهای اجتماعی آنها در بسترهای شهری و روستایی جست. دسترسی به آموزش مناسب فرزندان، برخورداری از امکانات بهداشتی و دسترسی به مراکز درمانی مدرن، بهره‌مندی از امکانات تفریحی شهری از جمله مواردی است که باید به عنوان سیاستهای شهری در زمینه رشد جمعیت مد نظر قرار گیرد.

تمرکز صنعتی

شهرستان بروجرد صنعتی‌ترین شهرستان استان لرستان است که با قرار گرفتن در نزدیکی شهرهای صنعتی مانند اراک، دسترسی مناسبی به نهاده های صنعتی اصلی و مواد اولیه خام نظیر فولاد، آلومینیوم، فرآورده های پتروشیمیایی و غیره دارد. تاکنون فعالیتهای متعددی به منظور احداث شهرکهای صنعتی و منطقه ویژه اقتصادی شهرستان صورت پذیرفته است لکن راهکار جلوگیری از مهاجرت از روستاها به قطب های صنعتی و شهرها، تمرکز زدایی از صنایع و توزیع عادلانه آن در سطح شهرستان است. الگویی که سالها است در چین مورد توجه قرار گرفته و موفقیت خود را به اثبات رسانده است. به این ترتیب بر اساس آمایش سرزمینی و با توجه به ظرفیتهای هر روستا، می بایست با مشارکت و سرمایه گذاری روستاییان نسبت به تشویق و حمایت از ایجاد صنایع خرد اقدام شود تا ضمن حفظ جمعیت های مولد روستایی، عوارض تمرکز صنایع نظیر آنچه در شهرستان اراک با آن روبرو هستیم از بین برود.

گردشگری و اشتغال

صنعت گردشگری پس از صنایع خودروسازی، ساختمان و غذایی، چهارمین صنعت برتر جهان است. میزان مشارکت این بخش در تولید ناخالص داخلی جهان بیش از بخش‌هایی همچون خودروسازی و کشاورزی و مشارکت آن در اشتغال از خودروسازی نیز بیشتر بوده است. ارقامی همچون 10 درصد تولید ناخالص داخلی (10 تریلیون دلار)، تولید یک شغل از میان هر 11 شغل، صادرات 3/1 تریلیون دلاری، 06/0 درصد از صادرات جهان، رشد گردشگری بین المللی به میزان 1035 میلیون نفر و پیش‌بینی رشد تعداد گردشگر به میزان 8/1 بیلیون نفر در سال 2030، نشان می‌دهد صنعت گردشگری به یکی از بزرگترین و پررونق‌ترین بخش‌های اقتصادی جهان تبدیل شده است.

ساختار صنعت گردشگری شامل عناصر اساسی مشخصی می‌شود که در زیر دو گروه منابع و زیرساخت‌های گردشگری طبقه‌بندی می‌شوند. منابع گردشگری شامل منابع طبیعی، منابع فرهنگی و منابعی که مبتنی بر تلاش‌های بشری اند را در بر می‌گیرد. با افزایش انواع منابع گردشگری، ظرفیت صنعت گردشگری برای جذب مسافران و افزایش گردشگر خارجی هم ارتقاء می‌یابد؛ بنابراین، منابع گردشگری به خاطر جذب مسافران و افزایش گردشگر خارجی دارای اهمیت است.

با توجه به قدمت تاریخی و وجود بناها و ساختمانهای قدیمی قابل توجه، شهرستان بروجرد از منظر منابع گردشگری وضعیت مطلوبی دارد. بافت تاریخی بروجرد، مجموعه‌ای بالغ بر ۲۸۰ هکتار از مناطق مرکز و شرق این شهر را شامل می‌شود که امروزه بیشتر در محدوده خیابانهای جعفری، صفا، شهدا و بحرالعلوم قرار گرفته اند. با این ظرفیت، شهرستان بروجرد یکی از قطب‌های مهم گردشگری در سطح استان لرستان به شمار می‌رود که با برخورداری از سابقه دیرین تمدن و فرهنگ، طبیعت و شرایط اقلیمی، توانایی قرارگیری در جایگاه مناسب نقاط پرجاذبه گردشگری در سطح کشور را دارد.

آنچه می باید به منظور توسعه صنعت گردشگری و ایجاد اشتغال پایدار آن مورد توجه قرار گیرد، ایجاد زیرساخت های گردشگری به عنوان رکن دوم صنعت گردشگری است. زیرساخت‌های گردشگری همه ساختمان‌ها و زیرساخت‌های یک منطقه را که شامل سیستم ارتباطات، سیستم بهداشت، سیستم حمل و نقل (مثل بزرگراه، جاده‌ها، راه‌آهن، فرودگاه، بندرها و …)، رستوران‌ها، مراکز خرید، مراکز تفریحی، هتل‌ها، پارک‌ها و غیره می‌شود را پوشش می‌دهد. این زیرساخت‌ها باعث افزایش گردشگر خارجی و ارتقاء صنعت گردشگری در یک منطقه می‌گردند، بنابراین مسئولان محلی باید با بهبود و ارتقاء این زیرساخت‌ها به ارتقاء صنعت گردشگری خود کمک کنند.

مطابق با سند چشم‌انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران لازم است سهم ایران از شمار گردشگران جهانی  به 5/1 درصد در سال 1404 افزایش یابد، یعنی حدود 20 میلیون نفر گردشگر از بازار جهانی را سالانه به خود جذب کند که این امر مستلزم سرمایه‌گذاری بیش از 30 میلیارد دلار در این صنعت با سهم حدوداً 16 درصدی بخش دولتی و مابقی از بخش خصوصی است.

همچنین، طبق سند چشم‌انداز، سهم ایران از درآمد گردشگری جهانی باید به دو درصد در سال 1404 رشد یابد؛ به گونه‌ای که کشور ایران در سال 1404 سالانه نزدیک 25 میلیارد دلار از محل گردشگر ورودی، درآمد کسب کند. لذا توسعه صنعت گردشگری و بوم گردی خصوصاً در بخش روستایی نه تنها موجب تضمین اشتغال پایدار روستائیانی است که به دلیل تغییرات اقلیمی و خشکسالی از فعالیت‌های مولد کشاورزی محروم مانده اند، بلکه ظرفیتی بالقوه و با صرفه برای حفظ جمعیت روستایی و همچنین مهاجرت معکوس از شهرها به سمت روستاها در جهت دستیابی به فرصتهای شغلی جدید است.

شهرستان بروجرد با دارا بودن مردمانی فهیم، معتقد، مهمان‌نواز؛ همچنین برخورداری از امنیت بالا و قرار گرفتن در کنار شاهراه‌های ارتباطی کشور، می‌تواند ضمن تأمین رشد اقتصادی پایدار، نسبت به جذب سرمایه از سایر بخش‌های استان لرستان در جهت توسعه صنعت گردشگری حرکت کرده و آینده ای روشن را برای جمعیت جوان و تحصیلکرده خود تضمین کند.