تنش آب، معادلات منطقه‌ای را برهم زده است
خاورمیانه روی نوار فاجعه
مردمان این منطقه به‌زودی مجبورند نه برای رفاه بیشتر که برای بقا تلاش کنند
تاریخ پربار خاورمیانه روزگار بدون جنگ نداشته است. منطقه‌ای که نخستین تمدن‌های بشری را در خود جای داده، اکنون ممکن است نقطه پایان برخی تمدن‌ها شود. رودهای روان این منطقه هزاران سال پیش تمدن‌هایی را حول خود شکل داد و اکنون خشک شدن همان رودها می‌تواند فاجعه‌ای تمام‌عیار را رقم بزند، فاجعه‌ای که پدیده‌هایی همچون داعش در برابرش هیچ خوانده شده است.
نخستین‌بار در سال 1985 بود که پطروس غالی دبیر کل وقت سازمان ملل نسبت به خطر خشک‌سالی در خاورمیانه هشدار داد. او گفته بود: «جنگ بعد در خاورمیانه بر سر آب خواهد بود نه سیاست»، اما پیش از او انورسادات رئیس‌جمهور فقید مصر در سال 1979 این خطر را درک کرده بود و این جمله از او باقی مانده؛ او گفته بود: «تنها حالتی که می‌تواند مصر را مجدد درگیر جنگ کند، آب است.»
شاید در آن سال‌ها چنین جملاتی چندان قابل درک نبود اما وضعیتی که در سال‌های اخیر بر خاورمیانه حاکم شده، نشان از یک فاجعه در آینده دارد. خاورمیانه در حال خشک شدن است و تنش‌های آبی نه‌تنها در میان کشورها بلکه در داخل کشورها هم بالا گرفته است. صدای شیپور جنگ برای آب بلند شده و بحران در راه است.
چه بر سر خاورمیانه آمده
دلایل مختلفی را می‌توان برای خشک‌سالی بیان کرد و رایج‌ترین آن کم شدن بارش‌ها است. برای مثال سازمان ملل متحد طی گزارشی اعلام کرد بارش در ایران که در قلب خاورمیانه واقع شده؛ یک‌سوم متوسط بارش کل کره زمین است. درواقع میزان متوسط بارش در ایران 248 میلی‌متر است. این میزان یک‌سوم متوسط بارش در جهان (831 میلی‌متر) است. به‌این‌ترتیب درحالی‌که یک درصد جمعیت جهان در ایران زندگی می‌کنند، سهم ایران از منابع آب تجدیدپذیر فقط 36 صدم درصد است. از 413 مترمکعب بارش سالانه، 269 مترمکعب هم به اشکال مختلف از دست می‌رود و بیش از 93 درصد از آب باقیمانده صرف کشاورزی آن‌هم به شکل غیراصولی می‌شود. این یعنی ما از نظر آب فقیر هستیم، حال به این موضوع تغییرات اقلیمی را هم اضافه کنیم.
این الگو برای کل خاورمیانه قابل تعمیم است و نشان می‌دهد این منطقه در آینده با کمبود بارش بیشتری روبه‌رو خواهد شد. در سال 2012 سازمان ناسا گزارشی درباره روند خشک‌سالی در خاورمیانه منتشر کرد. این گزارش که بر اساس مطالعات و عکس‌های ماهواره‌ای ناسا از سال 2003 تا 2010 تهیه شده بود؛ از کاهش محسوس و کم‌سابقه منابع آب رودخانه‌های دجله و فرات که میان چهار کشور ترکیه، عراق، سوریه و ایران مشترک هستند خبر می‌داد.
اینکه تمام تقصیر را به گردن طبیعت بیندازیم اشتباه است. در طول دهه‌های گذشته اشتباهات استراتژیک در زمینه بهره‌برداری از منابع آبی و هدر دادن آن باعث شده تا خاورمیانه امروز در آستانه بحران بزرگ آبی قرار گیرد. به گفته محققان، خاورمیانه منطقه‌ای است که حداقل آب را دارد؛ زیرا از آب‌های زیرزمینی به‌شدت استفاده می‌کند، آب دریاها را شیرین می‌کند و در آینده با چالش‌های زیادی درباره آب روبه‌رو است.
ناسا در سال 2012 خبر داد که در فاصله سال‌های 2003 تا 2010 مجموع آب شیرین ذخیره‌شده دو رودخانه دجله و فرات بیش از 114 کیلومترمکعب کاهش داشته است که این میزان کاهش پس از هندوستان دومین کاهش بزرگ منابع آب شیرین در جهان به‌شمار می‌آید. در این گزارش علت از بین رفتن 60 درصد از منابع آب شیرین دو رودخانه دجله و فرات را حفر بیش از یک‌هزار چاه عمیق در عراق دانسته و 20 درصد علت آن نیز خشک‌سالی سال 2007 در منطقه خاورمیانه و کاهش نزولات آسمانی (برف) و خشک شدن خاک عنوان کرده است.
در این گزارش تأکید شده: درحالی‌که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2045 تقاضای مصرف آب شیرین در خاورمیانه 60 درصد افزایش یابد، طبق مطالعات انجام‌شده منابع آب شیرین خاورمیانه تا سال 2050 حتی به رقمی 10 درصد کمتر از میزان کنونی خواهد رسید.
موضوع دیگری که پیشرفت این بحران را تسریع می‌کند مسئله افزایش جمعیت است. کشورهای خاورمیانه همواره با رشد زیاد جمعیت روبه‌رو بوده‌اند، درحالی‌که میزان آب در این منطقه ثابت بوده و اکنون سال‌به‌سال کمتر هم می‌شود؛ این یعنی منابع کمتر و مصرف‌کننده بیشتر و به اندازه جمعیتی که در خاورمیانه زندگی می‌کنند منابع آبی وجود ندارد.
آب مهم‌ترین عامل جنگ‌های خاورمیانه
برای خاورمیانه‌ای که همواره عمده جنگ‌هایش بر سر نفت بوده است، تصور اینکه روزی نفت و سیاست‌های منطبق بر آن از معادلات جنگی کنار بروند و جای آن را آب بگیرد، شاید کمی دور از ذهن باشد، اما امروز جنگ بر سر آب نه‌تنها دور از ذهن نیست بلکه قریب‌الوقوع محسوب می‌شود.
برخی از بزرگترین و ویرانگر‌ترین جنگ‌ها بر سر آب بوده است. بان کی‌مون، دبیر کل وقت سازمان ملل در سال 2009 اعلام کرد بحران دارفور به دلیل بحران اکولوژیکی و در درجه نخست بحران آب آغاز و فراگیر شد و درگیری‌های شدید را در سطح بین‌المللی به‌وجود آورد.
مناقشه بر سر آب معمولاً در مقیاس کوچک و محلی آغاز می‌شود، مثل اعتراضاتی که سال 2015 در سائوپائولو علیه کمبود آب صورت گرفت، اما با کمتر شدن مایۀ حیات، اعتراضات مدنی کوچک می‌تواند به‌سرعت گسترش یابد. درواقع خیلی‌ها نمی‌دانند، آشوبی که منجر به جنگ چندملیتی و تولد تروریست‌های تکفیری داعش شد، آغازش از اعتراض به آب بود.
آغاز تنش و جنگ داخلی سوریه زمانی آغاز شد که تعدادی جوان در شهر درعا در جنوب سوریه در حال شعارنویسی با اسپری علیه نحوۀ تقسیم آب توسط فرماندار، دستگیر شدند. دستگیری و برخورد خشونت‌آمیز دولت سوریه با این جوانان، باعث گسترش اعتراض‌ها به دولت اسد شد و درنهایت کار به جنگ داخلی و ظهور داعش کشید. در یمن هم اعتراض‌ها از شهر تاییز که با کمبود شدید آب دست و پنجه نرم می‌کند، آغاز شد.
با این حساب به‌خوبی روشن است جنگ آب در خاورمیانه آغاز شده است؛ از اعتراضات کوچک جرقه خورده و درنهایت بحرانی ویرانگر را برای آن‌ها رقم زده است. فقط کافی است نگاهی به وضعیت سوریه و یمن بیندازید تا متوجه شوید کمبود آب چه می‌تواند بر سر یک ملت بیاورد.
دولت‌ها و رقابت برای قدرت آبی
در 50 سال گذشته 37 مورد خشونت بین کشورها بر سر آب گزارش شده که همه آن‌ها جز هفت مورد به خاورمیانه مربوط می‌شود؛ چنان‌که طبق اعلام مطالعات سازمان ملل متحد کمبود آب مشکلی حاد در سراسر خاورمیانه است. یکی از عوامل تشدید تضادهای بین‌المللی، بیش از 25 رودخانه مرزی است که بین 145 کشور جهان مشترک است و با افزایش جمعیت این کشورها و نیاز بیشتر به آب طبیعتاً درگیری‌ها و برخوردهایی بین کشورهای هم‌جوار و ذی‌نفع بر سر آب‌های مشترک هم شدت بیشتری خواهد گرفت. درواقع امروز آب نوعی منبع استراتژیک محسوب می‌شود.
موضوع کلیدی آب در برخی از کشورها به‌عنوان اهرم، جهت اعمال فشار استفاده می‌شود؛ این اعمال زور هم از سوی کشورهای دارنده منابع آبی و هم از سوی کشورهای نیازمند آب صورت می‌گیرد.
به‌عنوان مثال می‌توان به اتحادیه جماهیر شوروی سابق اشاره کرد. پس از فروپاشی شوروی همواره جدال بر سر منابع و انرژی در منطقه آسیای مرکزی وجود داشته و اکنون بحران آب در این منطقه به موضوعی بین‌المللی تبدیل شده است. منابع آبی منطقه آسیای مرکزی تمرکز بیشتری در کشورهای قرقیزستان و تاجیکستان دارند و کشورهای قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان از مهم‌ترین مصرف‌کنندگان این منبع محسوب می‌شوند و همین امر باعث به وجود آمدن کشمش‌های زیادی در این منطقه شده است.
رودخانه فرات در سه کشور ترکیه، سوریه و عراق نمونه بارز دیگری است. سرچشمه رودهای دجله و فرات از کوهستان‌های ترکیه قرار گرفته و همین امر باعث شده تا این کشور یک اهرم مهم استراتژیک را در دست داشته باشد. از چند دهه پیش ترکیه سیاست‌های خود را بر روی قدرت آبی پایه‌گذاری کرده است؛ بر همین اساس پروژه عظیم گاپ را کلید زد و سدسازی‌های بزرگی را آغاز کرد؛ اقدامی که دو کشور ایران و عراق را به‌شدت تحت تأثیر خود قرار می‌دهد و میزان آب ورودی به خاک‌هایشان را به شکل چشم‌گیری کاهش خواهد داد. دولتمردان ایران و عراق بارها نسبت به این مسئله هشدار داده‌اند، اما ترکیه زیر بار نرفته و همچنان به کار خود ادامه می‌دهد. درصورتی‌که تمهیدات لازم برای مقابله و کاهش اثرات نامطلوب بحران آب اندیشیده نشود، این بحران تبدیل به جنگ و تنش بین کشورها خواهد شد که اثرات جبران‌ناپذیری را در برخواهد داشت.
تلاش برای نیازهای زندگی
خاورمیانه همواره دستخوش تحولات بزرگی بوده است. مردمان این منطقه گاه علیه استبداد به پا خاسته‌اند و آرزوی زندگی بهتر در سر داشتند و آزادی بیشتر، گاه سردمدار مبارزات ضداستعماری شدند و آرزوی استقلال کردند و گاه در جستجوی قانون و قانونمند شدن رو به اصلاحات آوردند. هر چه که بود برای رفاه و زندگی بهتر تلاش می‌کردند نه برای بقا، اما در آینده نزدیک مسئله آب معادلات را تغییر خواهد داد. اگر تا امروز برای زندگی بهتر تلاش و مبارزه می‌کردند از این پس باید برای دست یافتن به نخستین نیاز زندگی، تلاش و مبارزه کنند./
پدیدآورنده :یاسمن طاهریان
دیدگاه تان را بنویسید