خوراک جایگزین

همین شهریورماه بود که محمود حجتی، وزیر جهاد کشاورزی در جمع خبرنگاران، از وابستگی کشور به روغن و کنجاله گلایه کرده و بر تمرکز وزارت جهاد کشاورزی بر پشتیبانی و حمایت از تولید محصولاتی همچون کنجاله کلزا در کشور گفته بود. موضوعی که کماکان نیز از جمله مواردی است که این وزارت به دنبال آن، برای جلوگیری از خروج ارز با تمرکز بر تولید داخل است. هرچند چرخه صنعت دام و طیور کشور به این واردات وابسته است و نمی‌توان اهمیت و ضرورت آن را نادیده گرفت، اما سخن وزیر حاکی از آن است که می‌توان با اتکا به تولید داخل، حجم واردات نهاده‌ها را کاهش داد.

بنا بر آمار واردات پنج‌ماهه سال جاری، ذرت دامی سه میلیون و 596هزار تن به ارزش 892میلیون دلار، جو یک میلیون و 141هزار تن به ارزش 301میلیون دلار، کنجاله سویا 930هزار تن به ارزش 411میلیون دلار وارد کشور شده است. تا اینجا یک میلیارد و 604میلیون دلار ارز برای واردات این نهاده‌ها از کشور خارج شده است. سال گذشته نیز بیشترین سهم واردات مربوط به واردات نهاده‌هایی بود که در بخش کشاورزی و دام مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در این میان، ذرت دامی 8میلیون و 956هزار تن به ارزش دو میلیارد و 89 میلیون دلار، جو دو میلیون و 648هزار تن به ارزش 603میلیون دلار، کنجاله سویا یک میلیون و 430هزار تن به ارزش 651میلیون دلار وارد کشور شد‎؛ در مجموع سه میلیارد و 343میلیون دلار. این ارقام از آنِ بیشترین اقلام وارداتی محصولات کشاورزی و مواد غذایی است که به خوبی نشان‌دهنده حجم گسترده خروج ارز برای واردات این محصولات دارد، اما کدام محصولات قابلیت جایگزینی دارند؟ چگونه می‌توان خوراک دام و طیور را مدیریت کرد تا هم از میزان وابستگی به واردات نهاده‌های دامی کاست و هم آب و خاک کشور به یغما نرود؟ این موضوعات را با کارشناسانی که در این زمینه تجربه یا دستاورد پژوهشی داشتند، در میان گذاشتیم. به گفته کارشناسان می‌توان در بخشی از موارد، با تأکید بر تولید داخل محصول یا مشابه آن، میزان ارزبری را کاهش داد که در عین حال، تولید محصول نیز با شرایط اقلیمی کشور همخوانی داشته باشد.

استفاده از گندم‌های ضایعاتی و تولید کنجاله کلزا

رئیس موسسه تحقیقات علوم دامی کشور در گفت‌وگو با «ایانا» در ارائه روش‌های پیشنهادی برای جایگزینی می‌گوید: باید روی دو مسئله کار کنیم. نخست، مدیریت تغذیه در امر خوراک دام و طیور است. در زمینه تغذیه طیور چندان مشکلی نداریم، اما در زمینه دام کوچک و بزرگ، باید مدیریت تغذیه را تصحیح کنیم و متناسب با سن فیزیولوژیکی هر دام، غذای متناسب با آن را استفاده کنیم. دومین موردی که باید روی آن تأکید شود، ایجاد منابع غذایی جدید است. استفاده از گندم‌های ضایعاتی و تولید کنجاله کلزا تاحدودی می‌تواند منجر به کاهش واردات نهاده‌های خوراک دام شود. این دو ظرفیت مهم در کشور وجود دارد و می‌تواند کاملا فعالیت دامداران را به‌صرفه کند و در کنار آن، به کاهش خروج ارز از کشور هم منجر شود.

سعید اسماعیل‌خانیان با این حال این اقدامات را در زمینه خوراک طیور تا حدودی دور از ذهن می‌داند و می‌گوید: به‌لحاظ تولید زیادی که در مرغ داریم، نمی‌توانیم واردات برخی از نهاده‌ها را برای خوراک طیور کنار بگذاریم، اما می‌توانیم با این جایگزینی‌ها واردات آن را کاهش دهیم.

تولید نهاده‌ها در داخل با منافع چه کسانی در تضاد است؟

از او می‌پرسم آیا اصرار بر واردات نهاده‌ها به جای تولید برای جایگزینی بخشی از نیاز خوراک دام و طیور، با هدف خاصی صورت می‌گیرد؟ او پاسخ می‌دهد: دو مسئله وجود دارد. اول آنکه کسانی که واردات این نهاده‌ها را در دست دارند، احساس می‌کنند منافعشان به خطر می‌افتد و به همین خاطر هم در مقابل این تلاش‌ها، مقاومت یا کارشکنی می‌کنند. از آن‌طرف تولیدکنندگان هم فکر می‌کنند با تغییر روند و اصلاح روش، ممکن است راندمان فعالیتشان کاهش یابد. این موارد باید به کمک آموزش و در کنار آن اجرای پایلوت، ترویج پیدا کند. وزارت جهاد کشاورزی می‌تواند با تعدادی از پیشروهایی که در این صنف دست اندرکار هستند، مذاکره کند.

اسماعیل‌خانیان ادامه می‌دهد: تأکید بر الزام به واردات نهاده‌ها از سوی برخی، به نظر می‌رسد نشان از مقاومت‌هایی در برابر تولید دارد. اغلب واردکنندگان اصرار دارند که فرضا کنجاله سویا وارد کشور شود، زیرا منافع آنها در غیر آن‌صورت به خطر می‌افتد و به همین خاطر هم در مورد کیفیت کنجاله سویا (که وارداتی است) در مقابل کنجاله کلزا (که تولید داخل است) تبلیغات گسترده‌ای می‌کنند. ممکن است بخشی از ادعاهای آنها روی راندمان خوراک اثر بگذارد، اما در شرایطی که اکنون کشور با آن مواجه است، نباید روی حداکثر تمرکز کنیم. اما افرادی که منافعشان درگیر است، این مسائل را برجسته می‌کنند تا بازاری که داشتند را از دست ندهند.

واردات دانه سویا به جای کنجاله سویا

به عقیده او، می‌توان قسمت زیادی از مسائل را با مدیریت حل کرد و حتی نیاز نیست سطح تولید را خیلی افزایش داد. بر همین اساس می‌گوید: به جای آنکه کنجاله سویا را وارد کشور کنیم، می‌توانیم دانه سویا وارد کشور کنیم و خودمان نسبت به تولید روغن از آن اقدام کنیم که اشتغال‌زایی هم در پی خود دارد. دوم، وقتی می‌خواهیم کنجاله سویا و کنجاله پنبه‌دانه در کشور تولید کنیم، دستگاه‌هایمان طوری است که براساس گزارش‌ها حدود 30درصد از پروتئین آنها را از بین می‌برد. اگر در مدیریت تولید همین نهاده‌ها نیز واردات دانش داشته باشیم و کارخانه‌ها را مجبور کنیم خطوط تولید خود را متناسب با تکنولوژی روز تنظیم کنند، می‌توانیم جلوی هدررفت را گرفته و بازیافت پسماند داشته باشیم.

استفاده از پسماند در خوراک دام و طیور

رئیس موسسه تحقیقات علوم دامی کشور با اشاره به تحقیقاتی که در این زمینه در موسسه صورت گرفته، می‌افزاید: براساس نتایج این تحقیقات، باید از پسماند در خوراک دام و طیور استفاده کنیم. یونجه حدود 17 تا 18درصد پروتئین دارد، اگر در تولید علوفه، درصد پروتئین آن را تا 21 درصد افزایش دهیم، نیاز نیست که حتما کنجاله سویا به دام بدهیم. در واقع روی کیفیت علوفه بسیار کم کار شده است. اگر از طریق اصلاح نبات، کیفیت علوفه را افزایش دهیم، می‌توانیم تولید خوراک دام را به‌صرفه کنیم. همچنین از ضایعات خرما و برخی از تولیدات دیگر می‌توانیم به‌عنوان کنسانتره دام استفاده کنیم.

به گفته او، دستورالعمل‌هایی در این زمینه در اختیار وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفته است تا بتوانیم از این طریق راندمان تولید را افزایش داده و در عین حال وابستگی به واردات را کاهش دهیم.

خلاف جریان آب شنا نکنیم

مدیرعامل اتحادیه تعاونی‌های کارخانجات تولید خوراک دام و طیور و آبزیان کشور به‌عنوان یکی از فعالانی که به‌طور مستقیم با این موضوع سر و کار دارد، با شروطی جایگزینی را می‌پذیرد و به «ایانا» می‌گوید: با توجه به نوع طیور و دام یا آبزیان، ذرت‌ سویا، جو، گندم، سبوس گندم به‌عنوان نهاده‌های دامی وارد کشور می‌شود. برای وارد کردن آنها، راهکار آن است که ذرت، جو یا کنجاله سویا که در کشور پرورش داده می‌شود، تقویت شود تا واردات آنها کاهش یابد.

مجید جعفری می‌افزاید: دنیا ثابت کرده برای خوراک دام،‌ طیور و آبزیان، ذرت و سویا و جو اصلی‌ترین نهاده‌هایی هستند که در خوراک مورد استفاده قرار می‌گیرند. ممکن است در کنار آنها یکسری ریزمغذی، ویتامین و ... وارد کشور شود که این بخش قابل جایگزینی و نیازمند بومی‌سازی و پروژه‌های علمی- تحقیقاتی است، اما جایگزین کردن ذرت، سویا، جو و حتی گندم با محصولات داخلی به‌عنوان نهاده‌هایی که برای خوراک دام از آنها استفاده می‌شود، خلاف جریان آب شنا کردن است، زیرا تمام جهان بعد از تحقیقات گسترده علمی که بسیار جلوتر از ایران هستند، به این نتیجه رسیده‌اند که این سه نهاده بهترین گزینه برای خوراک دام است.

او تصریح می‌کند: در قدم اول باید کشاورزی را در زمینه این دو سه محصول تقویت کنیم و دولت با حمایت ویژه خود، الگوی کشت را به سمت تولید این محصولات به جای تولید خیار و گوجه و ... و صادرات به افغانستان و عراق ببرد، زیرا در نهایت به نفع دولت خواهد بود و جلوی واردات نهاده‌های دامی گرفته خواهد شد.

صرفه اقتصادی پرورش نهاده‌های چهارگانه در کشور

جعفری با بیان اینکه محصولاتی مانند ذرت، گندم، سویا و جو در داخل کشور قابل کشت است، ادامه می‌دهد: برای مهار آب‌بر بودن تولید این محصولات در برخی از نقاط ایران، می‌توان آنها را به‌صورت دیم پرورش داد. هرچند کیفیت آن از کشت آبی کمتر است، اما در هر حال از واردات این محصولات به‌صرفه‌تر است، با این حال از آنجاکه حمایت دولت در زمینه کشاورزی کافی نیست، کشاورزان به سمت‌وسویی گرایش پیدا می‌کنند که محصول پرورش‌یافته را بتوانند صادر کنند. دولت باید با حمایت‌های خود از کشاورزان، آنها را توجیه کند که برخی محصولات، کالای اساسی نیست و در حد نیاز بازار باید پرورش یابد و به جای آن باید با تغییر الگوی کشت، جلوی واردات نهادها‌های دامی را گرفت که موجب خروج ارز قابل توجهی از کشور با استفاده از یارانه ارز 4200تومانی می‌شود.

رتبه دوم سرمایه‌گذاری در کشور به صنعت مرغداری رسید

مدیرعامل اتحادیه تعاونی‌های کارخانجات تولید خوراک دام و طیور و آبزیان کشور با بیان اینکه بیشترین سرمایه‌گذاری در کشور پس از صنعت نفت‌وگاز متعلق به صنعت مرغداری است، ادامه می‌دهد: مرغ و تخم مرغ کالاهای اساسی مصرفی مردم محسوب می‌شوند و به همین سبب نیز دولت بر آنها تأکید بسیاری دارد و تمام توان خود را سهولت در دسترسی به آن، معطوف کرده است و جمع یارانه‌هایی که به این واسطه به صنعت مرغداری می‌رسد، موجب می‌شود قیمت تمام‌شده آن برای مصرف‌کننده کاهش یابد. گستردگی این محصول سبب شده است تا تولیدکنندگان بسیاری نیز در این بخش متمرکز شوند و سهم صنعت مرغداری در اقتصاد کشور افزایش یابد. با این وجود این صنعت، بخش‌های غیرفعال زیادی دارد، زیرا فعالیت در تمامی بخش‌ها چندان برای مرغدار به‌صرفه نیست. علاوه برآنکه با توجه به تعیین قیمت مرغ از سوی دولت به‌صورت یکسان در کل کشور، قیمت تمام‌شده مرغ در خیلی از استان‌ها نمی‌صرفد‎. عمده دلیل به خاطر شرایط آب‌وهوایی است. به‌عنوان نمونه هزینه پرورش مرغ در فصل تابستان در استان اردبیل خیلی کمتر از استان‌های جنوبی است. به همین خاطر هم استان‌های جنوبی حدود پنج‌شش‌ماه‌، پرورش مرغ ندارند. از آن‌طرف، هزینه پرورش مرغ در اردبیل زیاد است، زیرا هزینه سوخت بالایی می‌طلبد‎؛ در نتیجه برایشان نمی‌صرفد و شش‌ماه سرد سال تولید را کاهش می‌دهند. در نتیجه واحد غیرفعال در فصول مختلف زیاد است و ظرفیت تولید نصف می‌شود.

تنظیم مجدد جیره‌های غذایی برای دام و طیور

او با اشاره به آنکه می‌توان با ترکیب برخی افزودنی‌ها، خوراک دام را حجیم کرد، می‌افزاید: سبوسی که از گندم استحصال می‌شود در خوراک دام به علت حجیم بودن دان مورد استفاده قرار می‌گیرد. کاه و سبوس در غذای دام افزوده می‌شود تا فقط حجیم‌تر شود، نه آنکه ذرت و سویا یا جو تا حد قابل توجهی کاهش یابد. تنها به‌عنوان مکمل از آنها استفاده می‌شود، زیرا فرضا کاه نه پروتئین دارد و نه ویتامین. دامداران باید جیره غذایی دام را متعادل کنند. به‌ویژه مرغداری‌ها روز به روز براساس سن و نژاد طیور، باید جیره آنها را از نظر پروتئین و ویتامین متعادل کنند.

تولید علوفه‌ جدید با تغییر الگوی کشت و مصرف

مدیر یک مجتمع بزرگ دامپروری و کشاورزی نیز در گفت‌وگو با «ایانا» تأکید دارد می‌توان استفاده از خوراک دام در کشور را با مدیریت بهتر، به‌صرفه‌تر کرد و برهمین اساس می‌گوید: بخش دام شامل سه بخش کشاورز، دام و صنایع تبدیلی است. بخش دام به یکسری نهاده‌ها نیاز دارد که شامل علوفه‌ و مواد کنستانتره می‌شود. علوفه به‌واسطه ارقام کلان حمل‌ونقل منطقی است که در داخل تولید شود تا اینکه بتوانیم از خارج از کشور تهیه کنیم که بسیار گران تمام شده و ارزبری بالایی خواهد داشت. بنابراین باید کاری کنیم که با تغییر الگوی مصرف و الگوی کشت، علوفه‌های جدیدی را مورد استفاده قرار دهیم.

اصلاح نباتی برای افزایش کیفیت علوفه

شهریار صفاری می‌افزاید: با نوع علوفه‌ها و ارتقای کیفیت آنها به همراه برخی از دانه‌های روغنی که در داخل تولید می‌شود، می‌توان تا حدودی و نه صددرصد، نوع و مقدار مصرف مواد کنستانتره‌ای را تغییر داد تا وابستگی به واردات جو، ذرت و سویا کاهش یابد. به‌عنوان نمونه می‌توانیم با اصلاح نباتی یونجه، مصرف آن را کاهش دهیم، به این طریق که همین یونجه‌ای که استفاده می‌کنیم را با پروتئین بیشتری برداشت کرده و در جیره دام‌ها استفاده کنیم که در این صورت، میزان مصرف یونجه کاهش می‌یابد، اما در کنار آن مواد مغذی لازم به دام تزریق می‌شود.

امکان تولید داخل همه نهاده‌های دامی در کشور وجود ندارد

او ادامه می‌دهد: با این حال واردات ذرت و سویا به‌عنوان دو نهاده‌ مهم در خورام طیور، امکان جایگزینی چندانی ندارند، زیرا بسیار حساس هستند. البته امکان تغییرات اندک در قالب بهره‌گیری از دانه تیریدی‌کاله هم وجود دارد، اما امکان آنکه همه نهاده‌های دامی را در داخل تولید کنیم وجود ندارد، بلکه می‌توانیم بخشی از آنها را در داخل تولید کنیم.

صفاری با اشاره به وضعیت اقلیمی کشور می‌افزاید: باتوجه به شرایط اقلیمی در ایران، فقط 10 تا 13درصد دانه ذرت و سویا را می‌توانیم در داخل تولید کنیم. این محصولات عمدتا شرایط آب‌وهوایی خاصی برای تولید نیاز داشته و در کنار آن، آب‌بری بالایی دارند، اما می‌توانیم با افزایش بهره‌وری در بخش زراعت، کمی امکان تولید در کشور را بهبود ببخشیم. با این حال در آن صورت نیز، بی‌نیاز به واردات این نهاده‌ها به کشور نیستیم.