زنجیره تولید فقط در چغندرقند کامل است

شکر یکی از مهمترین کالاهای استراتژیک در دنیاست که به لحاظ بهداشتی و تغذیه‌ای توان حذف آن از سبد کالای خانوار وجود ندارد. در کشور ما به دلیل وجود شرایط اقلیمی مناسب برای به دست آورن شکر هم از نیشکر و هم چغندر قند استفاده می‌شود. این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که در سال‌هایی نه چندان دور (سال‌های 89 و 90) بیش از دو برابر مصرف داخلی شکر فراوری شده به کشور وارد شد و به همین دلیل بسیاری از کارخانجات فراوری چغندر قند تعطیل شدند. اما پس از آن بنا به روایت آمارهای گمرک و انجمن تولیدکنندگان قندوشکر واردات رو به کاهش گذاشت و تولید داخل رو به افزایش رفت. این روند تا جایی پیش رفت که از سال 96-95 به بعد دیگر نیازی به واردات چغندر قند نبود. این اتفاق به طور مشخص و مستقیم در سایه  برنامه‌ریزی و سیاست‌های وزارت جهاد کشاورزی اتفاق افتاد. آنچه می‌خوانید گفت‌وگویی با دکتر علیرضا یزدانی مجری طرح چغندرقند در وزارت جهاد کشاورزی است که در جریان بازدید از خبرگزاری ایانا انجام شده است.

***

اصلی‌ترین موضوع که درخصوص تولید شکر در کشور وجود دارد، رسیدن به مرز خودکفایی یا خوداتکایی تولید شکر است که این امر مهمترین هدف بوده. این موضوع چطور به دست آمد و چرا؟

ابتدای بحث اجازه دهید در مورد اهمیت خوداتکایی و نیاز کمتر به واردات شکر این موضوع را یادآوری کنم که شکر جزو کالاهای استراتژیک است. انرژی جامعه از شکر تولید می‌شود به خصوص در اقشار ضعیف جامعه. بنابراین به هیچ‌وجه نمی‌توان شکر را از سبد کالای خانوار حذف کرد. به همین دلیل هم شاید در سال‌های گذشته در حجم بسیار بالایی وارد می‌شد. اما از چند سال پیش به این طرف و با توجه به شرایط اقتصادی کشور تصمیم‌های دیگری گرفته شد. مهمترین و اصلی‌ترین سیاست اتخاذ شده برای کاهش واردات شکر، کشت چغندر پاییزه بوده است. تا پیش اتخاذ این تصمیم چغندر پاییزه فقط در استان خوزستان کشت می‌شد، اما در حال حاضر حدود 10 استان کشور درگیر تولید چغندر پاییزه هستند. برای مثال امسال با توجه به شرایط آب و هوایی که دشت مغان داشته برای نخستین ‌بار امکان کشت داشتیم. در کنار این بحث، به‌صورت جدی به موضوع افزایش بهره‌وری نیز پرداخته شده است. چراکه به لحاظ مصرف آب چغندرقند، همیشه انگشت اتهام به سمتش بوده و همیشه از کشت بیشتر چغندرقند جلوگیری می‌شد. به همین دلیل اصلی‌ترین سیاست ما در سال‌های گذشته توسعه کشت پاییزه بود البته در کنار این سیاست توسعه کشت بهاره را از دستور کار خارج کردیم.  

- با این اتفاق، چقدر صرفه‌جویی در مصرف آب داشتیم؟

در سال زراعی 92 – 93 به ازای هر مترمکعب آب، حدود 561 گرم شکر تولید شده بود اما در سال 96 این رقم به حدود 705 گرم شکر به ازای هر مترمکعب آب رسید که عدد قابل توجهی است. برنامه ما این است که مقدار شکر تولیدی به ازای یک متر مکعب آب در سال 1400 به‌طور متوسط (در کشت بهاره و پاییزه) به 1400 گرم برسد؛ یعنی دوبرابر شود. برای این هدف، سیاستی که دنبال می‌کنیم افزایش کشت چغندر پاییزه است.

- آیا قرار است همه کشت چغندر به کشت پاییزه منتقل شود؟

خیر، قرار نیست همه کشت به پاییز منتقل شود، چون همه زمین‌های ما این ظرفیت را ندارند. در 20 استان کشور کشت چغندرقند از سال‌های گذشته مرسوم بوده و امسال 10 استان کشور را درگیر کشت پاییزه کردیم. ممکن است دو سه استان دیگر اضافه شود، البته با افزایش سطح زیر کشت که در مجموع ممکن است حاصل شود.

برنامه‌ای که برای چغندرقند داریم این است که (تا سال 1400) سطح زیر کشت بهاره را به حدود 89 هزار هکتار کاهش می‌دهیم. در عوض سطح کشت پاییزه را به حدود 41 هزار هکتار می‌رسانیم. در سال زراعی 96 - 97  حدود 17 هزار هکتار بوده، اما روند افزایشی را تا 1400 به 41 هزار هکتار می‌رسانیم. اما برای این اتفاق الزاماتی هم نیاز است. در کانون‌های تولید چغندر پاییزه مثل خوزستان که ظرفیت بالایی وجود دارد به احداث کارخانه قند نیاز داریم. حدود 9 کارخانه قند کشور، در استان خوزستان درگیر تولید چغندرقند هستند که بُعد مسافت قابل توجه است که از خوزستان به اصفهان و قزوین و امسال بخشی به استان فارس و کرمانشاه و همدان حمل می‌کنیم. اولویت اصلی وزارتخانه این است که تشویق کنند سرمایه‌گذاران را برای سرمایه‌گذاری به احداث کارخانه‌های جدید در استان خوزستان که چند سرمایه‌گذار در ایلام و خوزستان مجوزها را گرفته‌اند و به بانک معرفی شده‌اند. بحث دومنظوره کردن کارخانه نیشکری که در استان خوزستان مستقر هستند نیز مطرح شده است، به لحاظ اینکه کشت نیشکر فقط در استان خوزستان انجام می‌شود.

- چند درصد از کشت بهاره به پاییزه منتقل شده و چند درصد به کشت پاییزه اضافه شده است؟

در سال زراعی 92 - 93 تنها دوهزار و 330 هکتار کشت چغندر پاییزه بوده و در سال زراعی 96 - 97 به 17 هزار هکتار رسیده و طی پنج سال این عدد حدود هشت برابر شده است. در کشت بهاره طی این سال‌ها سعی کردیم عدد ثابت باشد. 100 هزار هکتار را ثابت نگه داشتیم. سال گذشته با توجه به اقبال کشاورزان سطح کشت افزایش پیدا کرد. برنامه‌ای که داریم روند کاهشی برای کشت چغندرقند بهاره است.

- در سال‌های گذشته برخی از کارخانه‌های فرآوری به حالت نیمه‌تعطیل درآمده یا با ظرفیتی پایین‌تر از حد معمول کار می‌کردند. آیا به خطر تولید برگشتند؟ یا سیاست این است که جایگزین شوند؟

به لحاظ سیاست‌هایی که در دولت‌های گذشته وجود داشت، واردات شکر در سال‌های گذشته بیشتر از نیاز بود. در سال‌های 85 – 86 به طور متوسط نیاز داخلی کشور حدود دو میلیون و 200 هزار تن در سال بود اما در آن سال‌ها بیش از دومیلیون و 500 هزار تن شکر وارد کشور ‌شد. این باعث شده بود که سطح کشت کاهش پیدا کند و کارخانه‌ها به مرز تعطیلی کشیده شوند. بعضی نیز تعطیل شدند ولی با تدبیر دولت تدبیر و امید اجرای الگوی کشت پاییزه، وضعیت تغییر کرد. در حال حاضر بهره‌برداری کارخانه‌های قند در دو مرحله صورت می‌گیرد، در حالی که اوایل فقط کشت بهاره بوده و در یک مرحله انجام می‌شد. دو کارخانه در استان خوزستان، دو کارخانه در استان فارس، دامغان، جوین در خراسان رضوی و... این‌ها علاوه بر بهره‌برداری بهاره در کشت پاییزه هم فعال شدند.

بحث بهره‌وری آب در کشت پاییزه چغندرقند در کنار سیاست‌های دیگر به‌صورت جدی در دستور کار قرار گرفته و عملیاتی شد. موضوع توسعه کشت نشائی چغندرقند هم مطرح است که با توسعه کشت نشائی تا 40 درصد می‌توانیم در مصرف آب صرفه‌جویی کنیم. در کنار کاهش سایر هزینه‌های تولید، کاهش مصرف بذر با کشت نشائی عملیاتی شده است. به‌طور متوسط  در کشت عادی یا کشت بذر مستقیم حدود دو تا 2.5 کیلو بذر مصرف می‌کنند اما با کشت نشائی این عدد به 1.5 کیلو می‌رسد. 95 درصد کشاورزان از ارقام خارجی استفاده می‌کنند. با توجه به نوسانات قیمت ارز قیمت‌ها تغییر پیدا می‌کند و با این روش می‌توانیم هزینه‌های کشت را کاهش دهیم. کاهش هزینه‌های کارگری، کاهش هزینه‌هایی جداسازی علف‌های هرز، آفات و بیماری‌ها و... این‌ها کمک می‌کند کشاورز افزایش درآمد داشته و در واقع افزایش بهره‌وری آب را داشته باشیم. در کنار این‌ها به‌صورت جدی توسعه سیستم آبیاری‌های موضعی و میکرو را در دستور کار داریم.

در آبیاری موضعی راندمان آبیاری به حدود 90 درصد می‌رسد در صورتی که در شیوه‌های آبیاری تحت فشار مثل بارانی بهره‌وری آب حداکثر به 40 درصد خواهد رسید. این امر به کاهش مصرف آب و افزایش بهره‌وری کمک می‌کند.

- در مورد بذرهای مقاوم به بی‌آبی و آفات کاری انجام شده است؟

به یک نکته توجه داشته باشید که بذر تأثیر مستقیمی در افزایش بهره‌وری آب ندارد. خود بذر و اینکه مقاومت در برابر کم‌آبی و بیماری‌ها داشته باشد یک موضوع نسبی است. به طور معمول بذرهایی که امروزه استفاده می‌شود بذرهای به‌روزی هستند که در کشورهای اروپایی از آن استفاده می‌شود که به طور معمول مقاومت در مقابل چند نوع مشکل (بیماری، کم آبی و...) دارند. البته چند شرکت دانش بنیان داخلی هستند که در این مورد با شرکت‌های خارجی تبادل اطلاعات و دانش دارند و در این زمینه کار می‌کنند. این شرکت‌ها با همکاری شرکت‌های خارجی به تولید بذر در کشور اقدام می‌کنند و عملکردهای بسیار خوبی داشتند و راندمان‌ها با ارقام خارجی بسیار نزدیک بوده است.

- موضوع بی‌نیازی از واردات شکر یا همان خوداتکایی در زمینه تولید شکر در چه مرحله‌ای است؟

دو میلیون و 200 هزار تن نیاز کشور به شکر است. این مطلب را باید ابتدا می‌گفتم که کشور ایران جزو 11 کشوری است که شکر را از چغندرقند و نیشکر تأمین می‌کنند. بخشی از شکر تولیدی را که عدد ثابتی حدود 850 هزار تن شکر از نیشکر تأمین می‌شود و مابقی از چغندرقند. سال گذشته اتفاق بی‌سابقه‌ای در کشور افتاد و آن تولید هشت میلیون و 80 هزار تن چغندرقند در کشور بود که در تاریخ 127 ساله صنعت قند در کشور بی‌سابقه است. این باعث شد که با احتساب شکر نیشکری در پایان سال 96 حدود دو میلیون تن شکر تولید کردیم. حدود یک میلیون و 150 هزار تن شکر چغندری تولید شد و حدود 850 هزار تن هم شکر نیشکری؛ چیزی بیش از 83 درصد رشد. با توجه به بهره‌برداری پاییزه چغندرقند که از اول اردیبهشت‌ماه شروع شد در سال 97 نیازی به واردات شکر نیست. تا الآن هیچ نیازی به واردات شکر نداریم و با این روند با توجه به اینکه افزایش عملکرد در واحد سطح را در کشور داریم، به عدد خوبی رسیدیم و متوسط تولید در کشور حدود 59 تن متوسط تولید چغندرقند است. این عدد در کشت پاییزه حدود 70 تن در هکتار است و این‌ها باعث شده که عملکرد در واحد سطح را افزایش دهیم. در محصولات زراعی به جرأت می‌توان گفت زنجیره تولید فقط در چغندرقند کامل است.

- با توجه به این موضوع درباره میزان سرانه و تصحیح الگوی مصرف قدمی برداشته شده است؟

در واقع متولی تعیین سرانه وزارت بهداشت است. ولی طی سال‌های اخیر یک مقدار مصرف شکر روند نزولی داشته است. در سال‌های پیش مصرف سرانه شکر حدود 30 کیلو و حتی بیشتر بوده که این اعداد به حدود 25 - 26  کیلوگرم کاهش پیدا کرده است. البته بحثی که در وزارت بهداشت دارند باید پایین‌تر باشد و آن اعمال سیاست‌هایی است که توسط سیاست‌گذاران باید پیگیری شود.

در بحث خوداتکایی یا خودکفایی پایدار لازم است بگویم سال گذشته با تولید هشت میلیون و 80 هزار تن چغندرقند رکورد شکسته شد و عملاً در سال 96 رکورد بی‌سابقه‌ای زده شد و این سیاست ما هم در راستای پایداری تولید است که نیاز کشور را بتوانیم با روند مناسب و پایداری داشته باشیم.

- در مورد خرید محصول از چغندرکاران مشکلاتی وجود داشت که وجه خرید به آنها دیر پرداخت شد. آیا این مشکل حل شده است؟

در مورد خرید چغندرقند همچون مثل سایر محصولات زراعی قیمت تضمینی آن توسط شورای اقتصاد تعیین می‌شود. به لحاظ آن زنجیره تولیدی که گفته شد، چغندرقند تولید شده، توسط کارخانه‌های قند به نرخ تضمینی از کشاورزان خریداری می‌شود. این در احتساب قیمت شکر که توسط سازمان حمایت از تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان سالانه تعیین می‌شود هم لحاظ شده است. یکی از مشکلاتی که سال گذشته به‌وجود آمد این بود که دولت موظف است تا ابتدای خردادماه هر سال نرخ شکر را تعیین کند، در کنار این سیاست و برای جلوگیری از افزایش قیمت شکر موظف شد تا مابه‌التفاوت قیمت اعلام شده و قیمت خرید در کارخانه را به کارخانه‌های فراوری پرداخت کند.

طی سال‌های اخیر عدد مطالبات کارخانه‌های قند از دولت به حدود هزار میلیارد تومان رسید. این باعث شده که توان مالی کارخانه‌ها برای خرید چغندر کاهش پیدا کند و پول چغندرکاران را در زمان خود نتوانند پرداخت کنند. بنابراین  یکی عدم اعلام نرخ شکر در زمان مقرر و دیگری عدم وصول مطالبات کارخانه‌های قند با حجم تولیدی که سال گذشته داشتیم باعث شد که یک مقدار در پرداخت مطالبات کشاورزان چغندرکار با تأخیر روبه‌رو شود.

- یعنی دولت به خاطر نداشتن بودجه، قیمت را دیر اعلام کرد؟

بله.

- این دیرکرد، تاثیری در تولید نداشته و آمارهای خوبی از تولید به گوش می‌رسد. پیش‌بینی‌ها در باره تولید امسال چگونه است؟

در حال حاضر حدود یک ماه دیگر به پایان برداشت کشت پاییزه 96 باقی مانده اما تا کنون حدود 900 هزار تن چغندر قند تحویل کارخانه‌های تولید و فرآوری قند و شکر شده. این در حالیست که در سال زراعی گذشته حدود 776 هزار تن چغندر قند تحویل کارخانه‌ها شده بود. این مقایسه نشان می‌دهد که تاکنون میزان چغندر قند تحویل شده بیش از 124 هزارتن افزایش داشته است. پیش‌بینی ما این است که تا پایان فصل برداشت چغندر پاییزه میزان چغندر تحویل شده تا یک میلیون تن هم برسد.