مدیریت پایدار منابع آب؛ چالش‌ها و راهکارها در برنامه توسعه هفتم

روز ملی آب، یادآور اهمیت و نقش حیاتی این منبع ارزشمند در تأمین امنیت غذایی، توسعه اقتصادی و حفظ پایداری محیط‌زیست کشور است. آب، به‌عنوان یکی از ارکان اصلی کشاورزی، در شرایط تغییرات اقلیمی و افزایش فشار بر منابع آبی کشور، نیازمند مدیریت بهینه و سیاست‌گذاری هوشمندانه است. در این راستا، برنامه هفتم توسعه، کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی به ۶۵ میلیارد مترمکعب را هدف‌گذاری کرده است که این مهم، نیازمند تحول در شیوه‌های بهره‌برداری از منابع آبی، افزایش راندمان مصرف و به‌کارگیری فناوری‌های نوین است.

آب به‌عنوان یکی از کلیدی‌ترین نهاده‌های تولید در بخش کشاورزی، نقش تعیین‌کننده‌ای در امنیت غذایی و اقتصادی ایران دارد. با توجه به شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک کشور، مدیریت بهینه منابع آب به‌ویژه در بخش کشاورزی، به یکی از مهم‌ترین اولویت‌های ملی تبدیل شده است. 

چالش‌های پیش‌روی بخش آب کشاورزی

ایران با کاهش منابع آب تجدیدپذیر مواجه است و این مسئله فشار زیادی بر بخش کشاورزی وارد کرده است با وجود پیشرفت‌های صورت گرفته، هنوز شاخص بهره‌وری آب در بخش کشاورزی نسبت به استانداردهای جهانی پایین است از سوی دیگر کاهش بارش‌ها و افزایش دما، چالش‌های جدیدی را برای مدیریت منابع آب ایجاد کرده است همچنین فرسایش خاک و کاهش کیفیت منابع آب: استفاده نادرست از منابع آب و خاک، منجر به کاهش کیفیت این منابع شده است. 

اهمیت مدیریت آب در کشاورزی

بیشترین میزان آب مصرفی در کشور به بخش کشاورزی اختصاص دارد ، افزایش بهره‌وری آب در این بخش، یکی از مؤثرترین راهکارهای مقابله با بحران کم‌آبی است. در همین راستا، راهکارهای مختلفی برای بهینه‌سازی مصرف آب در برنامه توسعه کشور مورد تأکید قرار گرفته است که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

تحویل حجمی آب کشاورزی

با همکاری وزارت نیرو، طرح تحویل حجمی آب کشاورزی بر اساس الگوی کشت هر منطقه اجرایی خواهد شد. این اقدام موجب مدیریت مؤثرتر منابع آبی و جلوگیری از هدررفت آن در بخش کشاورزی خواهد شد.

توسعه روش‌های نوین آبیاری

آبیاری سنتی راندمان بسیار پایینی دارد و بخش عمده‌ای از آب در این روش‌ها تبخیر یا در خاک نفوذ کرده و هدر می‌رود. توسعه آبیاری تحت فشار، هوشمندسازی سامانه‌های آبیاری، و استفاده از فناوری‌های نوین مانند آبیاری قطره‌ای و زیرسطحی می‌تواند تا ۴۰ درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کند. در حال حاضر، ۱۱۰ طرح پایلوت آبیاری هوشمند در کشور در حال اجراست که تعمیم و گسترش آن‌ها می‌تواند بهره‌وری آب را به میزان قابل‌توجهی افزایش دهد.

افزایش مواد آلی خاک و کشاورزی حفاظتی

یکی از عوامل هدررفت آب در کشاورزی، کاهش ظرفیت نگه‌داشت آب در خاک است. با افزایش مواد آلی خاک، توسعه کشاورزی حفاظتی، و جلوگیری از فرسایش خاک می‌توان میزان مصرف آب را کاهش داد. در این راستا، توسعه سامانه‌های پایش و نظارت بر کیفیت خاک و آب و حمایت از کشاورزان در به‌کارگیری روش‌های مدرن، گامی مهم در این مسیر است.

بهره‌گیری از کشت‌های کم‌آب‌بر و تغییر الگوی کشت

انتخاب گیاهان مقاوم به خشکی و کم‌آب‌بر، توسعه گلخانه‌ها و کاهش سطح کشت گیاهان با نیازی آبی بالا از دیگر اقدامات مهم برای بهینه‌سازی مصرف آب کشاورزی است. در این راستا، سیاست‌های تشویقی برای کشاورزان جهت جایگزینی محصولات کم‌آب‌بر، ازجمله اقدامات مورد تأکید در برنامه توسعه هفتم خواهد بود.

مدیریت هوشمند منابع آبی و پایش مزارع از راه دور

استفاده از سیستم‌های سنجش از دور، تصاویر ماهواره‌ای و هوش مصنوعی در مدیریت منابع آبی، باعث بهینه‌سازی مصرف آب، پیش‌بینی کمبودها و افزایش بهره‌وری در سطح کلان می‌شود. این فناوری‌ها امکان رصد دقیق میزان رطوبت خاک، تشخیص نیاز آبی گیاهان و پیشگیری از هدررفت آب را فراهم می‌کنند.

راهکارها در برنامه توسعه هفتم 

برنامه توسعه هفتم کشور، فرصتی است برای تحول در مدیریت منابع آب با رویکرد پایدار و هوشمند. اگر چه به باور کارشناسان این حوزه بخش هایی از این برنامه در حوزه آب نیازمند اصلاحات بوده و قابل نقد می باشد با علم بر آن  در این راستا، اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود: 

الف - ارتقای بهره‌وری آب: توسعه فناوری‌های نوین آبیاری، استفاده از سیستم‌های هوشمند و آموزش کشاورزان برای استفاده بهینه از آب. 

ب -  توسعه کشاورزی پایدار: ترویج کشت محصولات کم‌آب‌بر و تطبیق الگوی کشت با شرایط اقلیمی هر منطقه. 

 ج - مدیریت یکپارچه منابع آب: ایجاد هماهنگی بین بخش‌های مختلف برای مدیریت جامع منابع آب و جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه. 

د - حفاظت از منابع آب و خاک: اجرای پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری برای تقویت منابع زیرزمینی و جلوگیری از فرسایش خاک. 

و -  توسعه پژوهش و فناوری: سرمایه‌گذاری در تحقیقات مرتبط با مدیریت آب و توسعه فناوری‌های نوین برای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی.

ضرورت همراهی تمامی بخش‌ها برای حل بحران آب

بدیهی است که دستیابی به اهداف برنامه هفتم توسعه در حوزه آب، تنها از طریق همکاری بخش‌های مختلف، ازجمله کشاورزان، سیاست‌گذاران، محققان و بهره‌برداران منابع آبی امکان‌پذیر است. لازم است فرهنگ‌سازی، ارائه آموزش‌های لازم و تشویق کشاورزان به استفاده از روش‌های نوین آبیاری به‌عنوان یکی از ارکان اصلی مدیریت منابع آبی موردتوجه قرار گیرد.

روز ملی آب، یادآور مسئولیت همگانی در حفظ و مدیریت این منبع گران‌بها است. با همکاری تمامی ذی‌نفعان، از جمله دولت، بخش خصوصی و کشاورزان، می‌توانیم به سمت کشاورزی پایدار و مدیریت بهینه منابع آب حرکت کنیم. برنامه توسعه هفتم، فرصتی است برای تحقق این اهداف و تضمین امنیت غذایی و اقتصادی کشور برای نسل‌های آینده. 

در نهایت، تحقق مدیریت پایدار آب در کشاورزی، نه‌تنها موجب حفظ منابع ارزشمند آبی کشور می‌شود، بلکه بسترساز امنیت غذایی، توسعه پایدار و افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی خواهد شد. امید است که با اجرای سیاست‌های هوشمندانه و اتخاذ راهکارهای علمی، بتوانیم از این سرمایه ملی به‌صورت پایدار استفاده کنیم.

 اکبر فتحی

معاون برنامه‌ریزی و اقتصادی وزارت جهاد کشاورزی