احتمال تغییر سبد غذایی مردم در پی زیان هنگفت بخش کشاورزی

به گزارش ایانا، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارش اخیر خود به بررسی آثار اقتصادی شیوع ویروس کرونا بر بخش کشاورزی ایران پرداخته است. در این گزارش با تکیه بر شواهد آماری پیش‌بینی شده است که بخش مصرف و صادرات محصولات کشاورزی و غذا در ایران از پی شیوع این بیماری، به‌ترتیب در حدود  7.8درصد و 10 درصد از ارزش خود را از دست بدهند که میزان خسارت آن در اسفندماه 1398 در حدود 3950 میلیارد تومان برآورد می‌شود و بر همین اساس نیز خطاب به دولت توصیه کرده که اتخاذ بسته‌های حمایتی از تولید و تحریک مصرف در دوران بیماری، را به‌عنوان یک ضرورت در دستور کار قرار دهد. ازاین‌رو تأکید شده گسترش چتر بیمه‌ای به همراه پرداخت‌های مستقیم باید در دستور کار سیاستگذاران قرار گیرد. همچنین با توجه به احتمال افزایش قیمت‌ها در دوران پساکرونا، توصیه اکید شده که سیاست ذخیره‌سازی کالاها برای مدیریت بازار محصولات کشاورزی و غذا در دستور کار قرار گیرد.

احتمال افزایش قیمت محصولات کشاورزی در پساکرونا

در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده: «کرونا با تأثیر بر زنجیره تأمین، تقاضا و نقدینگی، بر بنگاه‌ها و با تأثیر بر عرضه نیروی کار، مصارف کالاها و خدمات و به‌ویژه با کاهش درآمد مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان محصولات کشاورزی در کوتاه‌مدت و بلندمدت بر اقتصاد خانوارها و اقتصاد بخش کشاورزی تأثیرگذار است. بازار برخی از محصولات درکشورهای دیگر نیز بی‌رمق شده و بخشی از صادرات محصولات کشاورزی نیز هم به‌طور مستقیم و هم غیرمستقیم دچار اختلال شده است. ضمن اینکه پس‌زدگی محصولات کشاورزی و عرضه آن به بازار داخلی، موجب افت قیمت این محصولات در کشور می‌شود که در کوتاه‌مدت موجب رضایت مصرف‌کنندگان می‌شود، اما در ماه‌های بعد و سال آینده می‌تواند موجب کاهش تولید و آنگاه مشکل در عرضه و همچنین افزایش قیمت این محصولات در داخل شود.»

براساس این گزارش، هراس ناشی از این شیوع این ویروس، باعث شده که بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی به اغما روند. برآوردها نشان می‌دهد که شوک ناشی از این بیماری به مراتب بزرگ‌تر از بحران بزرگ اقتصادی در سال‌های 2008-2007 بوده و تا حدود زیادی می‌تواند به تغییر در تفکرات اقتصادی منجر شود، به مانند آنچه رکود بزرگ سال 1928 در دنیا رخ داد. بخش کشاورزی به‌دلیل تأمین امنیت غذایی کشاور و تأمین معیشت بخشی از جمعیت کشاور به‌طور مستقیم و غیرمستقیم از اهمیت ویژه‌ای در اقتصاد کشور برخوردار است.

بخش کشاورزی گرانیگاه اقتصاد ایران در شرایط بحرانی

با نگاهی به وضعیت بخش کشاورزی در ایران می‌توان گفت، کشاورزی در ایران یکی از خصوصی‌ترین بخش‌های اقتصادی است و بیش از 90 درصد آن به‌صورت کاملا رقابتی اداره می‌شود و سهم 10 درصدی از تولید و 18 درصدی از اشتغال کشور را به خود اختصاص داده است. این بخش رکن اساسی در تأمین امنیت غذایی بوده و ناپایداری آن چالش‌های فراوانی در مسیر رشد و توسعه اقتصاد کشور ایجاد خواهد کرد. نرخ رشد بخش کشاورزی ایران در فاصله سال‌های 1389 تا 1398 را نشان می‌دهد باوجود اینکه در این دهه، تحریم‌های شدیدی بر اقتصاد کشور تحمیل شده، اما بخش کشاورزی 43 درصد بزرگتر شده و در سال اخیر رشد آن به 7.5 درصد رسیده است. آمار تجارت بخش کشاورزی و غذا در 11 ماهه سال ۱۳۹۸ نشان می‌دهد محصولات بخش کشاورزی و غذا با وزن تقریبی شش میلیون و 348 هزار تن‌، به ارزش پنج میلیارد و 205 میلیون دلار، صادر شده است. همچنین واردات محصولات بخش کشاورزی و غذا با 22 میلیون و 659 هزار تن، به ارزش 11 میلیارد و 648 میلیون دلار بوده است. ازاین‌رو، بخش کشاورزی گرانیگاه اقتصاد کلان در شرایط بحرانی بوده است و به تاب‌آوری اقتصاد کشور کمک کرده است. در شرایط شیوع ویروس کرونا نیز انتظار می‌رود که بخش کشاورزی آسیب کمتری را نسبت به بخش‌های صنعت و خدمات تجربه کند.

اثر شوک ناشی از بحران کرونا بر زنجیره تأمین محصولات کشاورزی

زنجیره تأمین محصولات کشاورزی شامل یک شبکه پیچیده از ارتباطات متقابل بین عواملی مانند نهاده‌ها، تولیدکنندگان، حمل‌ونقد، صنایع تبدیلی، تجارت و غیره است. شوک ناشی از ویروس کرونا، در انتهای زنجیره که شامد مصرف و تجارت است آثار بیشتری می‌گذارد و احتمالا اثر قابل توجهی بر ابتدای زنجیره شامل تولید و حتی توزیع این محصولات نداشته باشد. با این وجود، کاهش در مصرف و یا تجارت با یک وقفه زمانی می‌تواند بر تصمیمات تولیدکننده و یا توزیع‌کننده آثار معناداری داشته باشد. با توجه به زمان شیوع، بخش تولیدات زراعی، دامی و باغی آسیب چندانی ندیده‌اند، زیرا تصمیم به تولید محصولات کشاورزی پیش از شیوع ویروس اتخاذ شده است. در بخش توزیع، با توجه به عدم ممنوعیت توزیع محصولات کشاورزی، این بخش نیز آسیب چندانی ندیده است، اما در بخش مصرف، برآوردها حاکی از آن است که کاهش مصرف باعث کاهش 7.8 درصدی در میزان درآمد عرضه‌کنندگان محصولات کشاورزی و غذا شده است. همچنین با توجه به کنترل و محدودیت‌های اعمال شده در مبادی گمرکات کشور، بخش تجارت نیز با 10 درصد زیان مواجه شده است. البته از آنجایی‌که کشور تحت تحریم‌های اقتصادی است، واردات محصولات کشاورزی و غذا به مانند روند گذشته درحال انجام است.

تغییر در سبد غذایی خانوار

از طرف دیگر، شیوع این ویروس باعث تغییرات قابل توجهی در رژیم غذایی و سبد مصرفی افراد شده است. با توجه به مازاد تقاضای مصرفی از مواد غذایی که در ماه پایانی هر سال وجود دارد، به‌تبع آن قیمت‌ها نیز در این ماه نسبت به متوسط یازده ماهه بیشتر است. اما در اسفندماه 1398، مورد عجیبی در بسیاری از کالاهای غذایی اتفاق افتاده است. برای مثال، در گروه گوشت قرمز و سفید، عرضه‌کنندگان این محصول به ازای هر واحد کالای فروش رفته به میزان 15.4 درصد با کاهش قیمت مواجه شده‌اند. اما در گروه لبنیات قیمت فروش به میزان 1.9 درصد بیش از روند هر ساله بوده است. بنابراین، تداوم شیوع این ویروس تا حدود زیادی می‌تواند سبد غذایی را دچار تغییرات قابل توجه کند.

با توجه به میزان افت قیمت در مورد کالاهای کشاورزی و غذایی و میزان مصرف ماهیانه هر یک از این کالاها، میزان تغییرات درآمدی در مورد برخی از کالاهای مهم کشاورزی تخمین زده شده است. نتایج تخمین نشان می‌دهد که عرضه‌کنندگان گوشت قرمز در اسفندماه 1398 معادل 1166 میلیارد تومان زیان دیده‌اند. در گروه عرضه‌کنندگان گوشت مرغ این زیان بالغ بر 437 میلیارد تومان برآورد می‌شود. کسب‌وکارهایی که در عرضه خشکبار فعال بوده‌اند با زیانی معادل 479 میلیارد تومان مواجه شد‌ه‌اند.

پیش‌بینی زیان 7300میلیاردی در گروه محصولات منتخب

میزان زیان احتمالی محصولات عمده مصرفی در ایران در نتیجه شیوع ویروس کرونا در ماه‌های اسفند 1398 و فروردین و اردیبهشت 1399 نشان می‌دهد، اگر شیوع ویروس کرونا تا انتهای اردیبهشت ادامه یابد، در گروه محصولات منتخب، میزان زیان بخش عرضه این محصولات بیش از 7300 میلیارد تومان برآورد می‌شود. این زیان قابل توجه می‌تواند ادامه بسیاری از کسب‌وکارهای فعال در حوزه محصولات کشاورزی و غذایی را با چالش جدی روبه‌رو کند.

هراس شرکای تجاری از تجارت با ایران

بیش از 50 درصد کالاهای کشاورزی ما به عراق و بیش از 90 درصد کالاها به کشورهای عراق، افغانستان، فدراسیون روسیه، ترکیه، آذربایجان، امارات متحده عربی، پاکستان، ترکمنستان، کویت، قطر، قزاقستان، جمهوری عربی سوریه، ارمنستان، گرجستان و اوکراین (15 کشور) صادر شده است. هراس شرکای تجاری در کشورهای منطقه از انتقال ویروس به کشورشان از طریق مراوده با کشور ایران منجر به بستن مرزهای زمینی کشورهای عراب، افغانستان و ترکیه و مرزهای هوایی در کشورهای ترکیه، گرجستان و امارات شده است که این امر نیز فعالیت‌های تجاری با کشورهای همسایه را مختد کرده است. بسته شدن مرزها موجب پس‌زدگی کالا به سمت بازار داخل می‌شود و چون کرونا چند ماه طول می‌کشد، این مشکل نیز تداوم خواهد داشت. از طرف دیگر با کاهش عواید نفتی کشور، کاهش درآمد ارزی غیرنفتی می‌تواند در واردات کالاهای اساسی تأثیر منفی بگذارد. در صورت تداوم محدودیت‌های صادراتی از سوی کشورهای همسایه به‌ویژه عراب، بخشی از تولیدات بخش کشاورزی بازار فروش خود را از دست خواهد داد و اعتماد مصرف‌کننده بازارهای هدف نسبت به سلامت غذای ایران کاهش می‌یابد و برگشت اعتماد به بازار و مصرف‌کننده بسیار هزینه‌بر و زمان‌بر خواهد بود. این موضوع تهدید جدی برای بازار جهانی محصولات کشاورزی ایران و به‌خصوص کشورهای منطقه و همسایه با ایران است.

کشور ایران همواره یک واردکننده خالص محصولات کشاورزی و مواد غذایی به‌شمار می‌رود. به‌طور متوسط در یک دهه اخیر هر سال 19 میلیون تن محصولات کشاورزی وارد کشور شده، اگرچه میزان واردات غذا در سال 1398 بیش از 25 میلیون تن بوده است. مازاد وارداتی که در سال اخیر صورت گرفته متأثر از دو پدیده تحریم و شیوع ویروس کرونا بوده که به نگرانی‌های امنیتی دامن زده و موجب واردات گسترده محصولات کشاورزی شده است. شتاب‌زدگی در واردات منجر به تراز تجاری منفی 6.44 میلیارد دلاری در 11 ماهه منتهی به بهمن 1398 شده درصورتی‌که در مدت مشابه سال 1397 تنها در حدود 3.55 میلیارد دلار بوده است. اگرچه روند واردات نوسانات بیشتری از خود نشان می‌دهد، اما از خردادماه سال گذشته دارای روند کاهشی بوده است. اما این روند از آبان‌ماه سال 1398 معکوس شده و میزان واردات به رقم بی‌سابقه 1.63 میلیارد دلار در اسفندماه 1398 رسیده است. از طرف دیگر، میزان صادرات این محصولات نیز 485 میلیون دلار در همین ماه بوده است. تجارت محصولات کشاورزی متأثر از تحریم بوده و تأمین غذا در دستور کار سیاست‌گذاران بوده است. همین امر موجب بدتر شدن تراز تجاری این محصولات از آبان‌ماه 1398 به‌این‌سو بوده است.

زیان صادرات محصولات کشاورزی، 10 درصد درآمدهای صادراتی

شیوع ویروس کرونا نیز روند واردات را شدت بخشیده و میزان صادرات را کاهش داده است. به‌صورت کلی زیان بخش صادرات نیز در حدود 10 درصد درآمدهای صادراتی تخمین زده می‌شود. گسترش ویروس کرونا و برقراری محدودیت‌ها و موانع مرزی و تجاری، تراز تجاری بخش کشاورزی و غذا را در اسفندماه 1398 به رقم منفی 1.144 میلیارد دلار رسانده است. این تراز تجاری از ابتدای فروردین‌ماه 1397 بی‌سابقه بوده است.

کاهش عواید ارزی دولت به همراه کاهش درآمدهای مالیاتی به دلیل تعطیلی کسب‌وکارها و کاهش برخی دیگر از درآمدهای دولت به کاهش قابل توجه منابع عمومی می‌انجامد. تأثیر منفی تشدید رکود و تورم کشور و اثر آن بر پایداری و رقابت‌پذیری فعالیت بازیگران زنجیره ارزش فعالیت‌های کشاورزی و غیرکشاورزی بیش از دیگر بخش‌های اقتصادی مورد انتظار است. بنابراین انتظار می‌رود که تخصیص اعتبارات عمرانی بخش کشاورزی و روستایی با کاهش روبه‌رو شود، چنانکه این موضوع در مواقع دیگر نیز با کاهش درآمدهای دولت رخ داده است.

با پذیرش تأثیر بحران کرونا بر بروز رکود اقتصادی و افزایش فقر و در شرایط اقتصاد تورمی و گسترده بودن فقر در مناطق روستایی (مرکز اصلی تولید محصوالت کشاورزی) انتظار بر این است که به‌منظور پایداری تولید، بخشی از بهره‌بردارن بخش کشاورزی و روستایی، کوچک و متوسط مقیاس در شرایط بحرانی مورد حمایت‌های مؤثر و هوشمند قرار گیرند. در حدود 75 درصد بهره‌برداران کشاورزی در کشور را کشاورزی کوچک مقیاس (کمتر از 5 هکتار) تشکیل می‌دهند یعنی بیش از دوسوم زارعان کمتر از 5 هکتار زمین زراعی و بیش از چهار پنجم باغداران کشاور کمتر از 5 هکتار باغ دارند. این کشاورزان در تأمین مالی، سرمایه‌گذاری در فناوری، به‌کارگیری روش‌های جدید تولید، به‌کارگیری ماشین‌آلات و بازار فروش با مشکل مواجه هستند، بنابراین تأمین معیشت و زندگی و تأمین مالی آنان در شرایط بحران کرونا و عوارض این بحران بر اقتصاد کشور، با مشکل مواجه می‌شود. همچنین بحران کرونا می‌تواند از طریق تضعیف و حذف نیروی کار فعال کشاورزی در فعالیت‌های مختلف، باعث اختلال در چرخه تولید و فرآوری محصولات متعدد دامی، زراعی، باغی و آبزی که کاربر هستند، شود.