استراتژی تمرکززدایی از صادرات محصولات کشاورزی به عراق

به گزارش خبرنگار ایانا، توسعه بخش کشاورزی و تجارت آن، به‌منظور رهایی از اقتصاد تک‌محصولی و وابستگی به درآمدهای نفتی، می‌تواند راهگشای بحران‌های اقتصادی کشور باشد. در این میان، تجارت با کشورهای همسایه، به دلیل نزدیکی مسافت و کاهش هزینه‌های حمل و نقل، وجود مرز مشترک، مشابهت فرهنگی و مذهبی و بسیاری موارد دیگر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، همچنین شناسایی فرصت‌های تجاری در منطقه، لازمه توسعه تجارت محصولات کشاورزی است.

کتایون شمشادی‌، عضو هیات علمی موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی در گفت‌وگو با «ایانا»، تجارت بخش کشاورزی با کشورهای دارای مرز خاکی با ایران عراق، ترکیه، افغانستان، پاکستان، آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان) و همچنین کشورهای دارای مرز دریایی مانند روسیه، امارات و قزاقستان را بهترین کشورهای تجاری با ایران عنوان کرد و گفت: «بررسی وضعیت تجارت محصولات کشاورزی ایران با همسایگان در سال ۱۳۹۸ نشان می‌دهد که عمده‌ترین گروه کالایی صادراتی به کشورهای همسایه با توجه به تقاضای وارداتی و سهم ایران در بازار وارداتی آنها، میوه‌های خوراکی و سبزیجات بود.»

میوه و سبزیجات در صدر اقلام صادراتی به کشورهای همسایه

شمشادی با بیان اینکه حدود ۳۵ درصد از ارزش صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای همسایه مربوط به میوه‌های خوراکی و ۲۱ درصد آن مربوط به سبزیجات است، ادامه داد: «پس از آن، مهم‌ترین گروه صادراتی به کشورهای همسایه شیر و محصولات لبنی است که ۱۱ درصد از کل صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای همسایه را به خود اختصاص داده است. محصولات صنایع غذایی نیز از جمله اقلام عمده صادراتی به کشورهای همسایه است. بنابراین توسعه صنایع فراوری در کشور علاوه بر ایجاد اشتغال و ارزش افزوده در داخل کشور، می‌تواند منجر به افزایش درآمدهای ارزی ناشی از صادرات هم باشد.»

ترکیه‌ رقیب اصلی ایران در بازار عراق

عضو هیات علمی موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی با نگاهی به ظرفیت‌های کشور عراق، برای صادرات محصولات کشاورزی گفت: «این کشور ۳۰ درصد از ارزش و ۴۷ درصد از مقدار صادرات محصولات کشاورزی ایران را در سال ۱۳۹۸ به خود اختصاص داده است. محصولات آرد گندم، شیرینی، فرآورده‌های غذایی و پنیر از جمله محصولات عمده وارداتی کشور عراق است که ایران در تأمین تقاضای وارداتی آن به ترتیب سهمی برابر ۱۵، ۲۵، ۱۳ و ۶۸ درصد دارد.»

شمشادی با تأکید بر اینکه مهم‌ترین رقیب ایران در صادرات به کشور عراق، کشور ترکیه است، به اولویت‌های صادراتی به کشور عراق اشاره و تصریح کرد: «میوه‌های خوراکی و سبزیجات (۲۵ درصد)، شیر و محصولات لبنی (۱۵ درصد)، فرآورده‌ها از سیزیجات (۸ درصد). فرآورده‌های غلات (۸ درصد). فرآورده‌های خوراکی گوناگون (۴درصد)، قند و شکر شیرینی (۴ درصد) و ماهی‌ها (۳ درصد) از سبد صادراتی محصولات کشاورزی ایران به عراق را تشکیل می‌دهند. از این رو، صنایع لبنی، صنایع فرآوری و شیلات از جمله زمینه‌هایی است که با توجه به نیاز وارداتی کشور عراق به این محصولات می‌تواند ترکیب صادرات به عراق را به سمت محصولات فرآوری شده با ارز آوری بالاتر سوق دهد.»

ایران، پیشرو در صادرات محصولات کشاورزی به افغانستان

این کارشناس با نگاهی به صادرات محصولات کشاورزی ایران به افغانستان نیز گفت: «این کشور، ۹ درصد از ارزش و ۱۱ درصد از مقدار صادرات محصولات کشاورزی ایران را در سال 1398 به خود اختصاص داده است. محصولات عمده صادراتی به کشور افغانستان شامل فرآورده‌ها از سبزیجات (۲۳ درصد)، میوه‌های خوراکی (۲۳ درصد)، شیر و محصولات لبنی (۱۲ درصد)، فرآورده‌های غلات (۱۰ درصد)، سبزیجات (۸ درصد)، قند و شکر و شیرینی (۶ درصد)، قهوه، چای، ماته و ادویه (۴ درصد)، چربی‌ها و روغن‌های حیوانی (۳ درصد)، فرآورده‌های خوراکی گوناگون (۲ درصد)، کاکائو و فرآورده‌های آن (۲ درصد) و محصولات صنعت آردسازی (۲ درصد) است. در بیشتر محصولاتی که افغانستان از ایران وارد می‌کند، ایران بین رقبا پیش‌رو بوده و سهم بیشتری از بازار محصول در افغانستان را در اختیار دارد.»

بازار 780 میلیون دلاری شیلات در امارات؛ فرصتی برای ایران

شمشادی با اشاره به محصولات کشاورزی وارداتی به بازار امارات نیز گفت: «این کشور ۷ درصد از ارزش و ۱۰ درصد از مقدار صادرات محصولات کشاورزی ایران را در سال ۱۳۹۸ به خود اختصاص داده است. محصولات یونجه به‌صورت زیره و حبه، گوشت مرغ و محصولات علوفه‌ای از جمله اقلام عمده وارداتی کشور امارات است که ایران سهم اندکی در تأمین آن دارد. اقلام عمده صادراتی به کشور امارات شامل میوه‌های خوراکی (۴۴ درصد)، سبزیجات (۲۸ درصد)، قهوه، چای، ماته و ادویه (۱۵ درصد)، ماهی‌ها (۳ درصد) و فرآورده‌های غلات (۲ درصد) است. بر اساس فهرست محصولات وارداتی امارات از ایران که عمدتا شامل انواع میوه‌ها و سبزیجات می‌شود و همچنین سهم ایران در تأمین آن، با در نظر گرفتن توان تولید داخل، امکان افزایش صادرات و همچنین افزایش سهم ایران در بازار وارداتی کشور امارات وجود دارد. همچنین شیلات نیز از جمله مواردی است که با توجه به تقاضای وارداتی آن (۲۵۸ هزار تن به ارزش ۷۸۰ میلیون دلار) و توسعه پرورش آبزیان در کشور، می‌تواند بازار مناسبی برای ایران باشد.»

سهم بالای واردات محصولات کشاورزی به روسیه؛ بیش از صادرات

کشور روسیه ۵ درصد از ارزش و ۶ درصد از مقدار صادرات محصولات کشاورزی ایران را در سال ۱۳۹۸ به خود اختصاص داده است. عضو هیأت علمی موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی درباره جزئیات آن گفت: «محصولات نارنگی، سیب، گوجه فرنگی، سیب‌زمینی، پرتقال و انگور از جمله محصولات عمده وارداتی کشور روسیه است که ایران در تأمین تقاضای وارداتی آن به ترتیب سهمی برابر 0.08، 7، 6، 0.02، 1.2 و 4 درصد دارد. اقلام عمده صادراتی به کشور روسیه شامل میوه‌های خوراکی (۵۳ درصد)، سبزیجات (۲۴ درصد)، شیر و محصولات لینی (۱۵ درصد) و فرآورده‌ها از سبزیجات (۴ درصد) است. بنابراین توسعه صادرات شیر و محصولات لبنی و همچنین صنایع فرآوری از جمله سبزیجات به کشور روسیه می‌تواند به‌عنوان پتانسیل‌های صادراتی به این کشور به شمار رود.»

شمشادی به عمده‌ترین محصولات وارداتی ایران از روسیه نیز اشاره کرد و ادامه داد: «ذرت، جو، روغن آفتابگردان، گوشت گوسفند و عدس از جمله محصولات وارداتی ایران از روسیه است که روسیه دارای سهمی معادل ۱۵، ۳۹. ۵۶، ۳۳ و ۱۸ درصد در تأمین نیاز وارداتی آنها است. با توجه به اقلام صادراتی کشور روسیه که عمدتا جزو نیازهای وارداتی ایران است، لزوم برنامه‌ریزی به‌منظور تأمین نیازهای داخلی از آن کشور اهمیت دارد.»

برنج‌ مهم‌ترین محصول وارداتی ایران از پاکستان

عضو هیأت علمی موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی با اشاره به پتانسیل بازار پاکستان برای واردات محصولات کشاورزی از ایران گفت: «این کشور ۴ درصد از ارزش و ۳ درصد از مقدار صادرات محصولات کشاورزی ایران را در سال ۱۳۹۸ به خود اختصاص داده است. اقلام عمده صادراتی به کشور پاکستان شامل میوه‌های خوراکی (۳۸ درصد)، فرآورده‌ها از سبزیجات (۱۵ درصد)، سبزیجات (۱۲ درصد)، شیر و محصولات لبنی (۷ درصد)، فرآورده‌های غلات (۷ درصد)، کاکائو و فرآورده‌های آن (۶ درصد)، قهوه، چای، هاته و ادویه (۶ درصد)، قند و شکر و شیرینی (۴ درصد) و فرآورده‌های خوراکی گوناگون (۳ درصد) است. عمده‌ترین محصول وارداتی ایران از کشور پاکستان شامل محصول برنج بوده است.»

واردات تخم‌مرغ از ترکیه

ترکیه نیز ۳ درصد از ارزش و مقدار صادرات محصولات کشاورزی ایران را در سال ۱۳۶۸ به خود اختصاص داده است. به گفته او، محصولات سبوس گندم، لینت پنبه و دانه آفتابگردان از جمله اقلام وارداتی کشور ترکیه بوده که ایران سهمی برابر 0.13، 0.1، 0.2 درصد در بازار وارداتی آن دارد.»

این کارشناس با اشاره به اولویت‌های صادراتی به کشور ترکیه افزود: «میوه‌های خوراکی (۷۱ درصد)، فرآورده‌ها از سبزیجات (۱۲ درصد)، مواد قابل بافت و سایر محصولات نباتی (۴ درصد)، سبزیجات (۳ درصد) و محصولات صنعت آردسازی (۳ درصد) از جمله اولویت‌های صادراتی ایران به ترکیه محسوب می‌شوند. طیف کالاهای وارداتی از این کشور متنوع بوده که عمده‌ترین آنها شامل تخم‌مرغ، توتون و تنباکو، کاکائو، روغن ذرت، روغن زیتون، شیرینی ویفرها و نخود بوده است.»

سهم اندک ترکمنستان و قزاقستان در واردات محصولات کشاورزی از ایران

او با اشاره به همکاری با ترکمنستان نیز گفت: «سهم این کشور از ارزش و مقدار صادرات محصولات کشاورزی ایران در سال ۱۳۹۸ به ترتیب ۱ و ۲ درصد بوده است. اقلام عمده صادراتی به کشور ترکمنستان شامل میوه‌های خوراکی (۳۸ درصد)، سبزیجات (۲۵ درصد)، قند و شکر و شیرینی (۹ درصد)، فرآورده‌های غلات (۷ درصد)، فرآورده‌‌ها از سبزیجات (۴ درصد)، فرآورده‌های خوراکی گوناگون (۳ درصد)، قهوه، چای، ماته و ادویه (۲ درصد)، شیر و محصولات لبنی (۲ درصد)، نباتات زنده و محصولات گلکاری (۲ درصد)، آخال و تفاله صنایع خوراک‌سازی (۳ درصد) و نوشابه‌ها (۲ درصد) است.»

قزاقستان تنها یک‌درصد از ارزش و مقدار صادرات محصولات کشاورزی ایران را در سال ۱۳۹۸ به خود اختصاص داده است. شمشادی در توضیح پتانسیل این کشور گفت: «محصولات پیاز خشک، سیب و فرآورده‌های غذایی از اقلام عمده وارداتی کشور قزاقستان است که سهم ایران در تأمین تقاضای وارداتی آن به ترتیب برابر 1.4 درصد، ۹ و 0.6 درصد بوده است. اولویت‌های صادراتی به کشور قزاقستان شامل میوه‌های خوراکی (۹۱ درصد)، سبزیجات (۳ درصد) و شیر و محصولات لبنی (۲ درصد) است. جو، دانه آفتابگردان، روغن آفتابگردان، برنج، عدس و مشروبات غیرالکلی محصولات عمده وارداتی ایران هستند که در زمره عمده محصولات صادراتی کشور قزاقستان به‌شمار می‌روند. سهم کشور قزاقستان در تأمین نیازهای وارداتی ایران بسیار ناچیز است.»

ظرفیت صادرات شیلات ایران به آذربایجان

کشور آذربایجان نیز سهم اندکی از ارزش و مقدار صادرات محصولات کشاورزی ایران در حد یک درصد را در سال ۱۳۹۸ به خود اختصاص داده است. او در توضیح محصولات صادرانی ایران به این کشور نیز گفت: «محصولات سیب‌زمینی، مشروبات غیرالکلى و شکر تصفیه‌شده از جمله اقلام عمده وارداتی کشور آذربایجان است که سهم ایران در تأمین تقاضای وارداتی آن به ترتیب برابر ۳۶ درصد، 0.3 درصد و 0.03 درصد است. اولویت‌های صادراتی به کشور آذربایجان شامل سبزیجات (۲۳ درصد)، فرآورده‌های غلات (۱۰ درصد)، قند و شکر و شیرینی (۹ درصد)، کاکائو و فرآورده‌های آن (۶ درصد)، توتون و تنباکو (۶ درصد)، شیر و محصولات لبنی (۴ درصد)، فرآورده‌ها از سبزیجات (۲ درصد)، فرآورده‌های گوشت و ماهی‌ها (۲ درصد)، چربی‌ها و روغن‌های حیوانی (۳ درصد) و ماهی‌ها (۱ درصد) است. بنابراین، صنایع فرآوری محصولات کشاورزی نیز از جمله گروه‌های کالایی است که دارای پتانسیل صادراتی به کشور آذربایجان است. همچنین شیلات از جمله موارد مهمی است که با توجه به توسعه پرورش آبزیان در کشور و وجود بازار ۲۹ میلیون دلاری در کشور آذربایجان، از پتانسیل‌های مهم صادراتی به‌شمار می‌رود.»

سهم 6 درصدی واردات گوشت سفید از ارمنستان

پایین‌ترین سهم از مراودات تجاری در بخش کشاورزی در بین کشورهای همسایه مربوط به کشور ارمنستان است که سهم این کشور از ارزش صادرات محصولات کشاورزی ایران در سال ۱۳۹۸، حدود 0.3درصد و از مقدار صادرات 0.4 درصد بوده است. شمشادی در توضیحات همکاری تجاری در بهش کشاورزی با این کشور هم تصریح کرد: «اولویت‌های صادراتی به کشور ارمنستان شامل سبزیجات (۶۱ درصد)، نباتات زنده و محصولات گلکاری (۲۲ درصد). فرآورده‌های خوراکی گوناگون (۵ درصد)، حیوانات زنده (۳ درصد)، قهوه، چای، ماته و ادویه (۲ درصد) و سایر محصولات حیوانی (۳ درصد) است. تنها محصول وارداتی ایران از ارمنستان گوشت گوسفند بوده که سهم ارمنستان در تأمین تقاضای وارداتی ایران ۶ درصد بوده است.»

ضرورت تمرکززدایی صادرات محصولات کشاورزی به یک کشور

عضو هیات علمی موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی با ارائه پیشنهادهایی به‌منظور توسعه صادرات با کشورهای همسایه، تمرکز بر یک کشور را خطای راهبردی دانست و گفت: «تمرکز بیش از حد بر یک کشور (عراق) به‌عنوان بازار صادراتی می‌تواند به‌شدت صادرات کشور را آسیب‌پذیر کند. تحولات سیاسی در کشور مقصد و یا تغییر قوانین و مقررات در آن کشور، صادرات را دستخوش تغییراتی خواهد کرد که زیان آن متوجه تولیدکنندگان داخلی و صادرکنندگان خواهد شد، چراکه شناسایی بازارهای هدف جدید و ورود به آن با توجه به کیفیت و قیمت محصولات کشورهای رقیب کار چندان آسانی نیست و نیازمند صرف زمان، هزینه و کسب تجربه در خصوص حضور در بازارهای جدید است. از این رو، در وهله اول تمرکززدایی از صادرات بر یک کشور، تنوع بخشیدن به بازارهای صادراتی از طریق رایزنی‌های بازرگانی و ارتقای کیفیت محصولات صادراتی، می‌تواند به‌عنوان یک راهکار برای شناسایی فرصت‌های تجاری و جلوگیری از آسیب‌پذیری صادرات جدید مد نظر قرار بگیرد.»

تقویت صنایع فرآوری برای صادرات با ارزش افزوده

شمشادی به ظرفیت صنایع فرآوری و امکان بهره‌گیری از آنها در بازارهای هدف اشاره و تصریح کرد: «با توجه به توان کشور در تولید محصولات زراعی و باغی که جزو عمده اقلام صادراتی به کشورهای همسایه نیز هستند، باید توجه ویژه‌ای به توسعه صنایع لبنی و صنایع فرآوری از جمله صنایع فرآوری سبزیجات، غلات (انواع نان و بیسکویت)، صنایع فرآوری خوراکی‌های گوناگون از جمله انواع آبمیوه، رب گوجه فرنگی، بستنی، فرآورده‌هایی از میوه مانند انواع مربا، مارمالاد، پوره و غیره و صنعت قند و شکر و شیرینی داشت تا علاوه بر بهره بردن از مزایای آن برای داخل کشور، از ارزآوری بیشتر و افزایش سهم ایران در بازارهای وارداتی کشورهای همسایه نیز بهره جست.»

شیلات در صدر جذابیت‌های صادراتی به سه کشور همسایه

او با تأکید بر پتانسیل ویژه شیلات برای صادرات به کشورهای همسایه نیز گفت: «شیلات از جمله گروه‌های کالایی صادراتی به کشورهای همسایه است که با توجه به توسعه آبزی‌پروری در کشور، می‌تواند در زمره پتانسیل‌های صادراتی بخش کشاورزی محسوب شود. با توجه به آمار و اطلاعات کشورهای عراق، امارات و آذربایجان بازار مناسبی برای بخش شیلات هستند.»

پتانسیل کشورهای همسایه برای واردات ماشین‌آلات و کودهای کشاورزی از ایران

صادرات ماشین‌آلات و کودهای شیمیایی و معدنی کشاورزی از زمره پتانسیل‌های صادراتی کشور محسوب می‌شوند. شمشادی در این باره گفت: «صادرات ماشین‌آلات و انواع کودهای شیمیایی و معدنی کشاورزی نیز از جمله پتانسیل‌های صادراتی ایران است که لازم است مورد توجه قرار گیرد. بررسی آمار صادرات به کشورهای همسایه حاکی از آن است که کشور افغانستان بازار مناسبی برای صادرات این اقلام است. صادرات انواع ماشین‌آلات کشاورزی به این کشور در سال ۱۳۹۸، 5.6 میلیون دلار و صادرات انواع کود ۵۲ میلیون دلار برای ایران درآمد ارزی به همراه داشته است. پس از آن، کشور عراق بازار مناسبی برای صادرات ماشین‌آلات و انواع کود است که ارزش صادرات آنها به ترتیب برابر 1.3 و 2.4 میلیون دلار بوده است. کشورهای آذربایجان، امارات و ترکمنستان نیز بازار مناسبی برای صادرات ماشین‌آلات کشاورزی محسوب می‌شوند، لازم به ذکر است ارزش صادرات انواع مختلف ماشین‌آلات کشاورزی به کشورهای مذکور به ترتیب برابر 1.6 میلیون دلار، 1.2 و 1.2میلیون دلار بوده است.»