بحران ریزگرد، جنگ آب

ایانا_ سرویس اقتصاد| این روزها از سد ایلی‌سو ترکیه به نام سدی فاجعه آفرین یاد می‌شود. آنچنان که خبر به اتمام رسیدن این سد و سیاست‌بازی‌هایی که در پی آبگیری آن به وقوع پیوسته، دل مردمان استان‌های غربی ایران و کشورهای همسایه را لرزانده است. چرا که قرار است حجم بالایی از آب این سد، توسط رودخانه دجله تامین شود و این ماجرا بدون هیچ شکی یک فاجعه عظیم زیست محیطی را برای کشاورزان، دامداران و نیز مردم مناطق کشورهای پایین دست با خود به دنبال دارد.  

قرار بود سدها  دیوارهایی محکم برای مهار یا تغییر مسیر آب در عرض دره یا میان دو کوه یا مسیر رودخانه‌ها باشند و این پدیده دست‌ساز بشر برای کمک به آبرسانی مردم بومی، به‌ویژه مدیریت آب در بخش کشاورزی به کار گرفته شود. اما در حال حاضر این ماجرا جوردیگری رقم خورده و یکی از همین سازه‌های عمرانی به عاملی برای ایجاد بحران عظیم زیست محیطی و تشدید پدیده ریزگردها تبدیل شده است. نزدیک به یک دهه است، ریزگردها در مناطق غربی و جنوب غربی کشور بی‌امان می‌تازند و موقعیت ساکنان این استان‌ها را با خطر جدی روبه رو کرده‌اند.

طبق بررسی‌ها، تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد، منشا اصلی این ریزگردها بیابان‌های عراق، اردن، سوریه، عربستان سعودی و شمال آفریقا بوده‌اند. این روزها گفته می‌شود دلایل زیادی به حضور پدیده ریزگردها در مناطق غربی کشور دامن می‌زند که برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، تغییر اقلیم و کاهش نزولات آسمانی، افزایش بالای جمعیت در خاورمیانه، وقوع جنگ‌های پی‌در پی، سدسازی‌های گسترده و برداشت بیش از اندازه آب و خاک و در مجموع گسترش بیابان زدایی از عوامل تشدید کننده، ریزگردها هستند.

بسیاری از کارشناسان معتقدند یکی از علل اصلی هجوم بالای ریزگردها در طی ده سال اخیر، خشک شدن تالاب‌ها درمنطقه غرب آسیا و به ویژه سوریه، عراق و ایران بوده است. متاسفانه چنین معضلی در پی اجرای پروژه عظیم آناتولی در ترکیه به وجود آمد. پروژه‌ای که بر اساس آن قرار بود 22 سد و 19 طرح برق‌آبی در حوضه آبریز دجله و فرات ایجاد شود. در حال حاضر 21درصد از طرح‌های مربوط به آبیاری و 74 درصد از طرح های برق‌آبی به بهره‌برداری رسیده، اما با این وجود در همین مقیاس کم نیز مشکلات فراوانی گریبانگیر کشورهای پایین دست دجله و فرات شده است. تالاب‌ها در این مناطق یکی پس از دیگری رو به خشکی رفتند و ریزگردها بلای جان مردم این منطقه شدند، به طوری که کشاورزان و دامداران در این مناطق تا سر حد فلج شدن پیش رفته‌اند.

در حال حاضر سدسازی ترکیه با اعتراض فعالان مدنی مواجه است چرا که حدود 550سایت باستانی و آثاری از 2000سال قبل میلاد با آن به زیر آب خواهدرفت. از مهمترین این سدها سد ایلی‌سو است که به اعتقاد کارشناسان پایان یافتن این سد و آبگیری آن خسارات جبران ناپذیری را به محیط زیست وارد خواهد کرد. از مهمترین اثرات مخرب آن، خشک شدن تالاب هورالعظیم خواهد بود که افزایش پدیده گرد و غبار در منطقه را به دنبال دارد.  

سد فاجعه آفرین

در سال 2012  دکتر اعظم الواش مدیر محیط زیست وقت عراق در این‌باره نوشت: « سد ایلی‌سو در نهایت، باعث خشکسالی زمین‌های کشاورزی در عراق می‌شود و این بحران به حدی جدی است که بسیاری از کشاورزان و دامدارن از گرسنگی بمیرند و تمدن چند هزار ساله عراق در میان رودا نابود شود. همچنین تشدید فرآیندهای مخرب محیط زیستی در کشور عراق، با وجود تجربه طولانی ریزگردهای عراقی که حیات انسانی را در مناطق غرب و جنوب غربی ایران با مشکل رو به‌رو کرده می‌تواند تا حد بالایی در افزایش خطر ریزگردها و تخریب محیط زیست ایران موثر باشد. »  

او توضیح داده بود: « موضوع نگران کننده‌تر از این است، چرا که با ممانعت دولت ترکیه از ورود آب فرات به عراق و در نهایت با خشک شدن تالاب هورالعظیم یک فاجعه زیست محیطی در جنوب غرب ایران رخ می‌دهد و تالابی که روزگاری محل صید و صیادی اهالی این منطقه بوده و نیز محیط زیست ایران را به خود وابسته کرده حالا تشدید کننده پدیده ریزگردها خواهد شد و این یک فاجعه بزرگ زیست محیطی برای ایران است.»

ترکیه شیر فلکه دجله و فرات را دارد!

در این باره ضیا الدین شعاعی مدیر ملی ستاد مقابله با گردو غبار در گفت و گو با خبرنگار خبرگزاری ایانا می‌گوید: «داستان سد ایلی‌سو از طرح توسعه منطقه شرق ترکیه آغاز می‌شود. از همان جایی که کشور ترکیه با یکه‌تازی خودش بدون اینکه توافقی با کشورهای پایین دست و ذینفع کند دست به اتصال آب زد. ترکیه به دلایل سیاسی و منطقه‌ای، سال‌هاست اقدام به انجام یک سری از پروژه‌های سد سازی برای کنترل آب رودخانه اصلی دجله و فرات کرده. اولین پروژه ترکیه در طرح توسعه‌ای که مورد نظر، سد آتاتورک بود که با احداث آن موفق شد توان آبی 100درصدی فرات را کنترل کند و حتی اجازه ندهد این آب به پایین دست بیاید. بعد از آتاتورک نوبت به ایلی‌سو رسید و ترکیه با سرعت و قدرت بالایی اقدام به ساخت ایلی‌سو کرد. چرا که این سد قادر است، نیمی از توان آبی دجله را کنترل کند. با این تفاسیر در حال حاضر ترکیه شیر فلکه آب دجله و فرات را در دست دارد و اگر با کشورهای پایین دست به تفاهم نرسد با بستن این شیر فلکه فاجعه‌ای آبی برای کشورهای پایین دست رقم خواهد خورد.»

او با اشاره به اینکه در شرایط عادی ترکیه ادعا دارد که با ساخت این سدها فقط در نظر دارد آب این رودخانه ها را تنظیم کند، ادامه می‌دهد: «نمی‌شود دلایل ترکیه را برای استفاده مسالمت‌آمیز از سدهایی که بر روی دجله و فرات زده باور کرد. چرا که شواهد نشان می‌دهد، اهداف ترکیه بالاتر از موضوع تنظیم آب است و همه چیز شبیه یک بازی سیاسی است.

رودخانه فرات از ترکیه سرچشه می‌گیرد و از عراق و سوریه عبور کرده و به خلیج فارس می‌ریزد. همچنین رودخانه دجله نیز از ترکیه آغاز می‌شود از عراق عبور کرده به فرات می‌پیوندد، در نهایت اروند رود را تشکیل داده و به خلیج فارس سرازیر می‌شوند. در حال حاضر تنظیم و کنترل آب این دو شاهرگ آبی در دست ترکیه است که با قرار دادن اهداف سیاسی پیش روی خودش، می‌تواند بحرانی عظیم آبی و نیز فاجعه ریزگردها را برای کشورهای عراق، سوریه و غرب ایران به بار بیاورد. »

شعاعی معتقد است ترکیه اهداف سیاسی را نشانه گرفته و این دو سد را برای به بار نشستن اهداف سیاسی خود وسیله قرار داده است.

او خاطر نشان می‌کند: «در این بین یکی از تالاب‌هایی که خشک شدن آن برای غرب ایران خطر جدی ریزگردها را در پی دارد، تالاب هورالعظیم است. حدود یک سوم این تالاب در ایران و دوسوم آن در عراق قرار دارد. بخش عظیمی از این تالاب که در کشور عراق وجود داشته، خشک شده و اگر این میزان باقی مانده نیز از دست برود، فاجعه ریزگردها مناطق غرب کشور را تهدید خواهد کرد.»

شعاعی می‌گوید: «باید به دنبال راهکار بود و تنها راهکار جلوگیری از این فاجعه زیست محیطی تشکیل «اتحادیه آب بران» بین کشورهای ایران، عراق، ترکیه و سوریه است.»

او تاکید می‌کند: «اگر این توافق صورت نگیرد و نحوه‌ بهره‌برداری آب توسط ترکیه مشخص نشود، قطعا ترکیه برنده این بازی خواهد شد و کشورهای پایین دست در این بازی آسیب جدی خواهند دید. »

با این وجود ساخت سد ایلی‌سو در ترکیه به پایان رسیده و خبرها از آغاز آبگیری آن حکایت می‌کند که باید منتظر بود و دید دولتمردان این کشور چه نقشه‌ای را برای این سد در سر دارند. چرا که به اعتقاد کارشناسان هرگونه بهره‌برداری سیاسی از این سد، قطعا علت وقوع بحران و یا حتی جنگ آب در منطقه خواهد شد.