آبیاری بخشی ریشه، راهکاری مؤثر برای مقابله با کم آبی در زراعت و باغبانی

حسین پرویزی در گفت‌وگو با خبرنگار ایانا بیان کرد: کاهش منابع آب زیرزمینی و خشک‌سالی‌های شدید و به‌تبع آن کاهش کیفیت آب در سال‌های اخیر باعث نابودی و یا کاهش چشمگیر محصول در بسیاری از اراضی زراعی و باغی شده است.

وی افزود: بر این اساس و با توجه به نبود منابع آب جایگزین، استفاده بهینه از اندک آب‌های موجود کمک شایانی به حفظ این منابع و تولید پایدار محصولات کشاورزی خواهد کرد. یکی از راهکارهای موردتوجه در این زمینه انجام کم آبیاری در اراضی و باغ‌ها در طول فصل رشد است.

عضو هیئت‌علمی مرکز ملی تحقیقات شوری کشور ادامه داد: کم آبیاری تنظیم‌شده و آبیاری بخشی ریشه ازجمله روش‌های مدیریتی هستند که مقدار آب کمتر از نیاز کامل گیاه را در اختیار آن قرار می‌دهند و در مقابل نیز عملکرد گیاه ممکن است بدون تغییر و یا با کاهش اندکی روبرو شود که ازنظر اقتصادی این کاهش محصول قابل‌توجه نیست.

پرویزی بیان کرد: کم آبیاری تنظیمی یکی از راهبردهای مدیریت آبیاری است که در آن کم آبیاری در مراحل فنولوژیکی خاصی از رشد گیاه که حساسیت کمتری به تنش آبی وجود دارد، انجام می‌شود و حتی در برخی از این مراحل آبیاری کاملاً قطع می‌شود. این نوع مدیریت در حال حاضر توسط بخش قابل‌توجهی از کشاورزان و به‌ویژه در باغات مورداستفاده قرار می‌گیرد. به‌عنوان‌مثال عدم آبیاری در مراحل ابتدایی رشد در درختان پسته تا قبل از شروع تشکیل مغز در پسته و یا قطع آبیاری در مرحله گلدهی درختان انار در بین باغداران رایج است.

آبیاری بخشی ریشه چگونه باکم آبی مقابله می‌کند؟

این محقق بابیان اینکه آبیاری بخشی ریشه فرم اصلاح‌شده کم آبیاری است، ادامه داد: در هر نوبت آبیاری تنها یک‌طرف ریشه آبیاری شده و طرف دیگر خشک باقی می‌ماند و در نوبت‌های آبیاری بعدی جای سمت خیس و خشک متناوباً تغییر می‌کند. بنابراین آبیاری بخشی ریشه یک راهبرد جدید آبیاری است که در آن درحالی‌که در یک سمت، ریشه در خاک خشک قرارگرفته است در سمت دیگر آبیاری انجام می‌شود و ریشه در هر دو طرف در حال رشد است.

عضو هیئت‌علمی مرکز ملی تحقیقات شوری کشور اضافه کرد: در این راهبرد جدید درواقع گیاه را فریب می‌دهیم بدین‌صورت که با آبیاری یک‌طرف، ریشه در شرایط بدون تنش قرارگرفته و اقدام به جذب آب می‌کند. درحالی‌که در طرف دیگر ریشه در خاک خشک قرار دارد و با فرستادن سیگنال‌هایی به شاخ و برگ گیاه نسبت به کمبود آب و مصرف آن هشدار داده و سازوکارهای مقابله‌ای گیاه فعال می‌شود. بنابراین درمجموع مصرف آب بهینه‌شده و بر عملکرد نیز تأثیر منفی معنی‌داری نخواهد داشت.

صرفه‌جویی 50 درصدی در مصرف آب و عدم کاهش عملکرد با آبیاری بخشی ریشه

پرویزی بیان کرد: پژوهش‌های گسترده‌ای در ایران و جهان در رابطه با این راهبرد مدیریتی آبیاری بر روی گیاهان مختلف زراعی و باغی انجام‌شده است که نتایج مثبت و اثربخشی را به همراه داشته است. عدم کاهش عملکرد و یا کاهش اندک عملکرد در برابر صرفه‌جویی تا 50 درصدی در مصرف آب در درختانی مانند زیتون، سیب، مرکبات، انار و پسته درنتیجه کاربرد این راهبرد مدیریتی گزارش‌شده است. با استفاده از این راهبرد می‌توان با کاربرد آب کمتر، محصولات زراعی متنوعی مانند برنج، غلات و صیفی‌جات را با کاهش اندک عملکرد تولید کرد.

وی ادامه داد: نتایج پژوهش‌های داخلی نشان می‌دهد که کاهش آب مصرفی تا 25 درصد از طریق این راهبرد باعث کاهش عملکرد در باغات انار نمی‌شود و کاهش آب مصرفی تا 50 درصد تنها منجر به کاهش عملکرد تا 20 درصد خواهد شد. علاوه بر این، با استفاده از این راهبرد می‌توان آب مصرفی درختان پسته را تا 50 درصد کاهش داد و کاهش عملکرد نیز ناچیز خواهد بود.

عضو هیئت‌علمی مرکز ملی تحقیقات شوری کشور افزود: این راهبرد و شیوه مدیریتی را می‌توان از طریق روش‌های آبیاری تحت‌فشار مانند قطره‌ای، آبیاری غرقابی و آبیاری کم‌فشار در اراضی زراعی و باغات بدون تحمل هزینه اضافی و یا با صرف هزینه اندکی اجرایی کرد. همچنین برای محصولات زراعی، آبیاری جویچه‌ای و آبیاری تحت‌فشار نواری یا تیپ مناسب‌ترین روش برای پیاده‌سازی این راهبرد است.

پرویزی افزود: درروش جویچه‌ای، آبیاری به‌صورت یک‌درمیان در جویچه‌‌ها انجام می‌شود به‌گونه‌ای که به‌عنوان‌مثال در یک دور آبیاری جویچه‌ای‌های فرد و در دور دیگر جویچه‌های زوج آبیاری می‌شوند. در آبیاری تحت‌فشار تیپ، می‌بایست نوارهای تیپ را به‌صورت یک‌درمیان بر روی لوله‌هایی جداگانه نصب کرد و در هر دور آبیاری شیرفلکه مربوط به نوارهای زوج و یا فرد را به‌طور متناوب باز کرد.

وی گفت: برای محصولات باغی و یا درختان، درصورتی‌که از سیستم آبیاری غرقابی استفاده شود لازم است تا مرز کرت‌ها در امتداد ردیف‌های کشت به‌گونه‌ای ایجاد شود تا درختان بر روی مرز واقع شوند و در هر نوبت آبیاری تنها یک سمت درختان آبیاری شود و در نوبت‌های بعد به‌طور متناوب سمت‌های آبیاری عوض شوند. به‌عنوان‌مثال در باغات پسته، باغداران معمولاً دور آبیاری طولانی‌مدت را اجرا می‌کنند و به دلیل کمبود منابع آب، باغات خود را به دو قسمت تقسیم کرده و هر بخشی از آن را در یک نوبت آبیاری می‌کنند.

عضو هیئت‌علمی مرکز ملی تحقیقات شوری کشور افزود: درنتیجه دوره‌های آبیاری طولانی‌مدت می‌شود. با استفاده از این راهبرد جدید می‌توان در هر نوبت تمام مساحت باغ را تحت پوشش آبیاری قرارداد و تنها یک سمت همه درختان را آبیاری کرد و در نوبت بعد سمت آبیاری را عوض کرد. با این کار در طول دوره آبیاری نصف شده و تمامی درختان نیز در هر نوبت آب دریافت می‌کنند. درروش آبیاری کم‌فشار زیرسطحی که لوله‌ها در دو طرف درختان و در زیرخاک قرار می‌گیرند، می‌توان این راهبرد جدید را اجرایی کرد به‌گونه‌ای که در هر نوبت آبیاری تنها آبیاری از طریق لوله‌های یک سمت درخت انجام شود.

پرویزی اضافه کرد: در آبیاری قطره‌ای، لازم است طراحی به‌گونه‌ای انجام شود که ردیف لوله‌های آبده در هر طرف درختان توسط شیرهای جداگانه‌ای کنترل شوند و در هر نوبت آبیاری شیر مربوط به یک سمت باز شود و این باز و بسته شدن به‌طور متناوب با طرف مقابل در طول فصل انجام شود.

وی با اشاره به ترویج این روش در بین کشاورزان گفت: علیرغم اثبات نتایج اثربخش و قابل‌توجه این راهبرد جدید آبیاری و با توجه به سابقه 50 ساله پژوهش‌های مرتبط با آن در جهان و ایران، تاکنون نفوذ قابل‌توجهی بین کشاورزان نداشته است و به نظر می‌رسد گسترش استفاده از آن، نیازمند فعالیت‌های ترویجی قابل‌توجه در این زمینه با همکاری مشترک بخش‌های پژوهشی و اجرایی وزارت جهاد کشاورزی است.