زنان، معماران ساختار جوامع مدرن

دختران و زنان روستایی جمهوری اسلامی ایران بیش از 10 میلیون نفر و 14 درصد جمعیت کل کشور را تشکیل می‌دهند. اگرچه جمعیت روستایی با روند رو به رشد مهاجرت شهری و روستایی کاهش یافته، اما نسبت جمعیت زنان در سال‌های گذشته افزایش داشته و در کنار این افزایش جمعیت، نقش زنان در تولید و فرآوری محصولات کشاورزی نیز اهمیت پیدا کرده است.

زنان روستایی امنیت غذایی را برای جوامع خود تضمین و با تقویت اقتصاد، معیشت و رفاه آنان را بهبود می‌بخشند. بدون حضور زنان و دختران روستایی، جوامع روستایی کار نخواهند کرد؛ بنابراین، نقش زنان در تولید کشاورزی و توسعه روستایی و دستیابی به غذای خانواده برای امنیت غذایی و ایمنی برای همه آشکار است، اما هنوز هم کارگران زن ناشناخته و غیررسمی باقی مانده‌اند.

در ایران، مناطق روستایی به‌طور غیرمحسوس از طریق زنان اداره می‌شوند که بیشتر زنان جوان و تحصیل‌کرده هستند و عمدتاً از روش‌های تولید قدیمی، معمول و روش‌های سنتی انجام کار خود راضی نیستند. در واقع، آن‌ها معماران ساختار جوامع مدرن هستند و تلاش می‌کنند تا محیط زندگی خوبی برای اعضای خانواده و همچنین جامعه ایجاد کنند و در حال حاضر، به کارآفرینان بزرگ روستایی، تسهیلگران توسعه روستایی و کشاورزان پیشرو و موتور محرکه توسعه جوامع روستایی برای نیل به توسعه پایدار روستایی تبدیل شده‌اند.

بسیاری از زنان روستایی در ایران، مدرک دانشگاهی دارند

مردان روستایی فرصت بیشتری برای مهاجرت و ترک روستا برای فرصت شغلی بهتر برای شهرها دارند، اما زنان روستایی چنین فرصتی ندارند؛ بنابراین، آن‌ها در روستا با «نیاز به دستیابی به موفقیت» باقی می‌مانند. در پاسخ به این نیاز دستیابی به موفقیت، مشارکت در دسترسی و دسترسی به رسانه‌ها و فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و تأثیر آن‌ها در استفاده از آن به‌عنوان ابزار پیشرفت و توانمندسازی، یک مسئله حیاتی است. با توجه به این واقعیت، امروزه به دلیل افزایش تعداد مراکز آموزشی و دانشگاه‌ها، دسترسی به آموزش و آموزش‌های حرفه‌ای در سراسر کشور آسان شده است. در واقع، بسیاری از زنان جوان روستایی که در ایران زندگی می‌کنند، تحصیل‌کرده و دارای مدرک دانشگاهی هستند و این امر به ارتقا آگاهی آن‌ها کمک بزرگی کرده است. این واقعیت، به استفاده از اطلاعات، فناوری ارتباطات (ICT) در تطبیق تکنولوژی مدرن و روش نوآورانه در کار و فعالیت و سپس ترویج کارآفرینی در بین دیگر زنان مستعد در مناطق روستایی منجر شده است. آن‌ها به دنبال هرگونه ابتکار و رویکرد نوآورانه هستند که بتوانند به‌طور مداوم وضعیت فعلی خود را بهبود ببخشند.

در سال‌های اخیر، «تالار ترویج فنون و دانش کشاورزی» توسط وزارت جهاد کشاورزی برای خدمت به کشاورزان ازجمله زنان ساخته شده است. علاوه بر این، بسیاری از برنامه‌های (اپلیکیشن‌های) کشاورزی به‌مثابه عوامل ترویج کشاورزی برای پاسخگویی به نیازهای دانش فنی و حرفه‌ای مبتنی بر فن‌آوری‌های سبز و ابتکارات سازگار با محیط‌زیست طراحی شده‌اند و از سوی کشاورزان مورد استفاده قرار می‌گیرد. برنامه‌های کاربردی موبایل برای کشاورزی و توسعه روستایی و تلفن‌های هوشمند و استفاده از تبلت­ها در میان نسل جوان روستایی گسترش یافته است و از طریق این امکانات، زنان جوان و دختران روستایی می‌توانند اطلاعات و دانش موردنیاز خود را به‌روز کنند تا نقش خود را به‌طور مؤثرتر ایفا کنند.

توانمندسازی یک وظیفه چندبخشی است

زنان روستایی و سازمان‌های آن‌ها در حال حرکت هستند تا معیشت و رفاه آن‌ها را بهبود بخشد. آن‌ها کسب‌وکارهای موفق و مهارت‌های جدید را با استفاده از روش‌های نوآورانه کشاورزی و بهره‌گیری از فن‌آوری‌های جدید انجام می‌دهند. به‌منظور تولید محصولات کشاورزی در یک روش محیط‌زیست دوستانه با کمترین آسیب به منابع طبیعی، دولت، بودجه‌ای ملی برای ایجاد یک برنامه آموزشی در مورد روش‌های کشاورزی خوب (GAP) از طریق زنان روستایی اختصاص داده است؛ اما در بیشتر موارد هنوز هم آن‌ها از نداشتن امکانات فرآوری، بسته‌بندی و ذخیره‌سازی در مناطق روستایی رنج می‌برند که آنان را از دسترسی به بازاریابی مناسب برای محصولاتشان محدود می‌کند.

در ایران توانمندسازی زنان و دختران روستایی یک وظیفه چندبخشی است اما عمدتاً توسط وزارت جهاد کشاورزی انجام می‌شود. به همین منظور و با توجه به نقش تأثیرگذار زنان روستایی در کشاورزی، دفتر توسعه فعالیت‌های کشاورزی زنان روستایی به‌عنوان بخش توانمندسازی زنان و دختران روستایی از سطح ملی تا روستایی در وزارت جهاد کشاورزی در سال 1993 ایجاد شد که پروسه‌های توانمندسازی زنان روستایی را از طریق سه مرحله تسهیل می‌کند: 1- آموزش و ایجاد ظرفیت 2- توانمندسازی و 3- پشتیبانی اجتماعی و اقتصادی

سیاست‌های دولت در توانمندسازی زنان روستایی

رویکرد دولت در حوزه توانمندسازی زنان روستایی و عشایری مبتنی بر سه اصل زیر است:

اصل اول:

برنامه­ریزان توسعه کشور بر این باورند که تنظیم برنامه‌های توسعه کشاورزی و روستایی، با رویکرد زنان به‌مثابه بهره‌برداران و ذی‌نفعان توسعه، راهبردی نادرست و غیرواقعی است، چراکه زنان روستایی یکی از شرکا و دست‌اندرکاران مهم توسعه کشاورزی و روستایی محسوب می‌شوند و در فرایند توسعه یا توسعه‌نیافتگی سهیم بوده و نقش ایفا می‌کنند. آن‌ها علاوه بر آن‌که از مواهب توسعه بهره­مند می‌شوند بر فرایند توسعه نیز تأثیر می‌گذارند؛ بنابراین، توانمندسازی زنان در عرصه‌های اقتصادی - اجتماعی بر فرایند فقرزدایی، تأمین امنیت غذایی خانوار روستایی و پایداری و بقای زندگی در مناطق روستایی کشور تأثیر بهسزایی دارد.

بنابراین در برنامه‌ریزی‌های مرتبط با افزایش ضریب امنیت غذایی که در قانون برنامه چهارم به صراحت مطرح شده است، به‌ویژه در تحقق این امر در سطح خانوار، زنان به‌عنوان یکی از مشارکت‌کنندگان فعال مورد توجه هستند.

اصل دوم:

توانمندسازی، فرایندی پایین به بالا و تقاضامحور است و با تصمیم و اختیار زنان روستایی و عشایری انجام می‌شود. ازاین‌رو، امری تدریجی، درون‌زا ولی پایدار است. دولت تنها نقش تسهیلگری، زمینه‌سازی، حمایتی و هدایتی دارد.

اصل سوم:

در فرایند توانمندسازی، رابطه و مناسبات قدرت به‌کلی تغییر می‌کند و رابطه سلطه به رابطه همکاری و مساعدت تبدیل می‌شود. نه آنکه تنها عناصر قدرتمند جابه‌جا شوند؛ یعنی زنان به‌جای مردان و مردم به‌جای دولت و سازمان‌های غیردولتی به‌جای سازمان‌های دولتی بنشینند. در فرایند توانمندسازی، قدرتمندی و اقتدار زمانی اتفاق می‌افتد که اعضای جامعه و خانواده اعم از مرد وزن و سازمان‌های دولتی، غیردولتی و مردم در کنار یکدیگر قرار گیرند و متناسب با نقش خود فعالیت کنند. در این صورت هم‌افزایی به وجود آمده و توانمندی ایجاد می‌شود.

برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی در توانمندسازی زنان روستایی و عشایری

با توجه به نقش فزاینده زنان روستایی و عشایری در توسعه کشاورزی و امنیت غذایی، توانمندسازی زنان روستایی و عشایری همواره یکی از اهداف جدی وزارت جهاد کشاورزی بوده که در دفتر امور زنان روستایی و عشایری با همکاری سایر بخش‌ها در قالب اجرای پروژه‌ها و برنامه‌های متعدد پیگیری شده است. این وزارتخانه با توجه به مشکلات زنان روستایی در زمینه دسترسی به منابع مالی و اعتباری، موانع فرهنگی برای ایفای نقش مؤثرتر در عرصه‌های مختلف اقتصادی - اجتماعی، دسترسی به فرصت‌های اشتغال‌زایی، برنامه‌های خود را در مقوله‌های زیر ساماندهی کرده است.

- انتخاب زنان تسهیلگر توسعه روستایی برای تسهیل ارتباط دوسویه بین افراد دولتی و محلی

- ایجاد و توسعه صندوق‌های اعتبار خرد زنان روستایی و عشایری و شبکه‌سازی آن‌ها در قالب صندوق‌های شهرستانی حمایت از توسعه فعالیت‌های زنان روستایی و عشایری

- ایجاد مراکز رشد و توسعه کارآفرینی زنان روستایی در سطح دهستان‌های کشور برای توسعه مشاغل خانگی و گسترش اشتغال پایدار و مولد

- تقویت نقش زنان در توسعه کشاورزی پایدار

- پروژه تولید ورمی‌کمپوست

- پروژه تولید محصول سالم

- برگزاری نمایشگاه‌های عرضه تولیدات زنان روستایی و عشایری در سطوح مختلف ملی، منطقه‌ای و استانی

- حمایت از گسترش تعاونی‌ها و تشکل‌های ویژه زنان روستایی

چالش‌ها:

- تعداد زیاد جمعیت زنان روستایی و عشایری

- پراکندگی روستاهای کشور و پرهزینه بودن اجرای طرح‌های توانمندسازی در سطح منطقه‌ای و محلی

- افزایش زنان باسواد در مناطق روستایی و تقاضای بالا برای بهره‌مندی از فرصت‌های آموزشی - ترویجی و کارآفرینی

- افزایش مهاجرت مردان و جوانان به شهرها و ماندگاری زنان در روستاها و انجام کارهای سنگین در غیاب مردان. به هم خوردن تعادل جمعیتی در روستا و ایفای نقش‌های چندگانه توسط زنان

- افزایش دختران ازدواج نکرده که سرپرست خود و والدینشان محسوب می‌شوند و به دنبال اشتغال پایدار و درآمدزا هستند

- و درنهایت، محدودیت دسترسی به منابع مالی و اعتباری رسمی به دلیل شرایط سنگین بانک‌ها/