خاک ایران، غرق در مرداب مصرف بی‌رویه نیترات و فسفات

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) - سعیده فتحی:

وابستگی کشور به واردات کودهای شیمیایی به‌ویژه از شروع تحریم‌ها در سال 1391 خورشیدی بسیار افزایش یافت. زیرا برای تداوم تولیدات پتروشیمی نه‌تنها مواد اولیه برای تولید (به‌ویژه کود فسفاته) تأمین نشد، بلکه در کنار آن، الگوی ناصحیح خصوصی‌سازی، باعث افت زیادی در تولیدات کودی کشور شد. امروزه تولید بالای کود ازته با تخصیص یارانه کودی و صادارت آن زمانی رخ می‌دهد که از نظر تولید کود فسفاته و تأمین مواد اولیه آن وابسته به واردات هستیم. همچنین با نداشتن تولید کود پتاسه در کشور، واردات در حد نیاز نیز صورت نمی‌گیرد که این موضوع، باعث مسمومیت خاک ایران به کود های ازته و فسفاته و ورود سونامی سرطان در بخش کشاورزی شده است. در این میان مسئله مهم، واردات غیرقانونی و تولید کودهای تقلبی در ایران - ناشی از نبود متولی خاص برای نهاده‌های کشاورزی در داخل کشور- است و همین موضوع باعث می‌شود محصولات ناسالم در کشور تولید شود و خاصیت ضدسرطان بودن ذاتی برخی محصولات به سرطان‌زا بودن آنها به خاطر مصرف بی‌رویه کود شیمیایی به‌ویژه کودهای بی‌کیفیت و تقلبی مبدل شود که این خطر بزرگ، سلامتی همه افراد جامعه را هدف قرار داده است.

دچار بدمصرفی کود شیمیایی هستیم

بر اساس اطلاعات بانک مرکزی و شرکت ملی صنایع پتروشیمی، ایران پس از عربستان، دومین تولیدکننده پتروشیمی در خاورمیانه به حساب می‌آید. ظرفیت تولید پتروشیمی ایران در سال 1391 به 60 میلیون تن رسیده است. صنعت پتروشیمی ایران با مشکلات بسیاری ازجمله تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا و عدم مشارکت شرکت‌های خارجی در پروژه‌های مرتبط روبه‌رو بوده است. عملکرد صنعت پتروشیمی از سال 1387 تا سال 1390 خورشیدی بسیار متفاوت از عملکرد صنعت در سال 1391 و پس از آن بوده است (نمودار 1). به این معنی که طی چهار سال (1390-1387) تولید محصولات پتروشیمی به‌صورت متوسط 85.15 درصد و میزان صادرات پتروشیمی 88.17 درصد رشد داشته و این رشد به‌صورت مستمر در تمامی سال‌های این دوره اتفاق افتاده است، در حالی که تولید محصولات پتروشیمی در سال 1391 برعکس سال‌های گذشته با کاهش چهار درصدی در مقایسه با سال قبل روبه‌رو بوده است. علت اصلی کاهش تولید در این سال، عدم تأمین مواد اولیه کافی برای پتروشیمی و الگوی ناصحیح خصوصی‌سازی بوده است.

تولید کود در ایران از سال 1325 شروع شد و در این مقطع زﻣﺎﻧﻰ، ﺑﻨﮕﺎه ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﻰ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ وزارت ﮐﺸﺎورزى ﺗأﺳﯿﺲ و ﺗﻮﻟﯿﺪ ﭼﻨﺪ ﻧﻮع ﮐﻮد ﺳﺎده را شامل ﮔﺮده اﺳﺘﺨﻮان، ﺳﻮﭘﺮﻓﺴﻔﺎت ﺳﺎده، ﺗﺮﻣﻮﻓﺴﻔﺎت و ﻧﯿﺘﺮات ﭘﺘﺎﺳﯿﻢ شروع کرد ﮐﻪ در مجموع ﺣﺪود 12 ﺗﻦ ﺗﻮﻟﯿﺪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ. در سال 1334 تولید داخل 60 تن و واردات 480 تن بوده است.

بنا به گزارش سازمان خواربار وکشاورزی ملل متحد ( FAO )، بین 40 تا 60 درصد (حداقل 33 درصد) افزایش تولیدات کشاورزی در جهان در سه دهه گذشته مرهون مصرف کودهای شیمیایی بوده است. مسئله بسیار مهمی که وجود دارد این است که متأسفانه در برخی محصولات و مدیریت‌های کشاورزی با معضل بد مصرفی کود روبه‌رو هستیم و این بدان معنی است که در برخی محصولات به‌دلیل سودآور بودن کود بیشتری مصرف می‌شود و از مصرف کود در برخی زراعت‌ها خودداری می‌شود.

جدول 1: مقایسه میزان واردات کودهای شیمیایی در سال‌های 1392 و 1393 (گمرک جمهوری اسلامی ایران)

بر اساس آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران (جدول 1)، درشش ماه نخست سال 1393 در مجموع 222 هزار تن انواع کود به ارزش سه‌هزار و 726 میلیارد ریال از مبادی مختلف گمرکات وارد کشور شده است. در این بین کودهای پتاسه و فسفاته بیشترین و کودهای ازته کمترین درصد رشد را در مقدار خرید نسبت به مدت مشابه سال قبل به خود اختصاص داده‌اند. در بین کشورهای صادرکننده کود به ایران از نظر وزنی، بلغارستان و ترکیه به ترتیب با 126 و 46 هزار تن بیشترین نقش را در صادرات کود به ایران ایفا کرده‌اند و 78 درصد کودهای وارداتی سهم این دو کشور بوده است. بیشترین درصد کودهای وارداتی در این مدت را کودهای فسفاته (سوپرفسفات) به میزان 156 هزار و 266 تن تشکیل داده‌اند.

نیاز سالانه کشور به کود اوره حدود دو میلیون تن است (وبگاه کانون هماهنگی کود). در حال حاضر تولید کشور در حدود چهار میلیون تن است که این تولید مازاد بر نیاز صادر می‌شود از طرفی میزان تولید کودهای فسفاته مجتمع‌های پتروشیمی کمتر از مقدار مورد نیاز کشور است. کودهای پتاسه نیز در کشور تولید نمی‌شوند و عمدتاً وارداتی هستند. بدین‌ترتیب مهم‌ترین اقلام کودهای وارداتی را کودهای فسفاته و پس از آن کودهای پتاسه تشکیل می‌دهند. نوسانات سطح زیر کشت محصولات کشاورزی، میزان تولید داخلی کودها، اعتبارات تخصیص‌یافته به کود، وضعیت قیمت‌های جهانی و مناسبات سیاسی از عوامل مؤثر بر روند واردات یا صادرات کودهای شیمیایی است.

بر اساس اطلاعات دفتر ساماندهی کشاورزی و آب، افزایش مصرف سالانه کودهای ازته و فسفاته در طول دهه 60 و 70 بیش از 10 درصد بوده است و در عوض مصرف کودهای پتاسیمی، مواد آلی و کودهای کامل تقریباً به فراموشی سپرده شده است. در حال حاضر هرساله بیش از 4.4 میلیون تن کود شیمیایی در کشور مصرف می‌شود که در مقایسه با رقم 2.2 میلیون تنی در سال 1375 افزایشی حدود 100 درصدی را نشان می‌دهد. از سوی دیگر هرساله بیش از 700 میلیارد تومان یارانه دولتی به عرضه و واردات کود شیمیایی اختصاص می‌یابد که در کنار ارزانی نسبی کودهای شیمیایی باعث مصرف بی‌رویه این کودها در کشور به‌ویژه در مناطق شمالی کشور شده است.

به گفته مدیر تحقیق و توسعه فناوری زیستی آسیا، در ایران هرساله 34 هزار نفر بر اثر سرطان می‌میرند که 90 درصد آنها ساکنان استان‌های گلستان، مازندران، گیلان و دشت مغان هستند. چون 50 درصد از سموم و کودهای شیمیایی کشور در مزارع این مناطق استفاده می‌شود. با این حال هرساله بیش از 400 میلیون دلار یارانه کود شیمیایی از سوی دولت پرداخت می‌شود تا همچنان مصرف کود شیمیایی در ایران چندین برابر استاندارد­های جهانی باشد.

بررسی چالش‌های شیوه‌های مصرف کود و کیفیت کودهای وارداتی و تولیدی در ایران

در ایران اگرچه از سال‌های آغازین دهه 40 به موازات ورود انواع کود به ساختار کشاورزی کشور، به جمع کشورهای مصرف‌کننده مواد کودی پیوسته است، اما تاکنون فاقد ساختار نظام­مند و نهادینه شده مسئول و پاسخگو در زمینه کیفیت کلیه مواد کودی مصرفی در بازار بوده است. این موضوع به‌ویژه در سال‌های اخیر و با افزایش قابل توجه سهم بخش خصوصی در تأمین مواد کودی مصرفی کشور بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است. به‌عنوان نمونه در کشور هندوستان از سال 1972 آزمایشگاه مرکزی کنترل کیفیت کودها تأسیس شده که در سال 1982 به مؤسسه کنترل و آموزش در زمینه کودها تغییر نام داده و هم‌اکنون با 103 پست سازمانی و سه مرکز منطقه‌ای در هندوستان کار کنترل و هماهنگ‌سازی کیفیت کودها را با کمک 70 آزمایشگاه بخش خصوصی به عهده دارند.

با وجود اینکه روش تهیه‌کنندگان کود کامل در داخل کشور مانند تمام دنیا روش فیزیکی از طریق مخلوط کردن کودهای گوناگون و غنی‌سازی کود با ریزمغذی‌ها مانند آهن و روی است، در سال 1386 محمدرضا اسکندری، وزیر وقت جهاد کشاورزی عنوان کرد که چون تولید داخلی کود کامل استاندارد کافی ندارد، این روش تولید باید متوقف شود که در پی آن قرار به تعطیلی 300 کارخانه تولید کود بخش خصوصی بود، اما مشکل بزرگی که وجود داشت این بود که با توجه به حذف مصرف کود کامل در زمین‌های کشاورزی، برخی زمین‌های کشور با ازت یا فسفات مسموم شدند و مصرف کودهای تک‌عنصری به جای کود کامل افزایش یافت؛ بنابراین شاید مقاومتی برای اصلاح ساختار کودهای تولیدشده در کشور انجام نگرفت و کشور هر چه بیشتر به سمت آلودگی کود شیمیایی سوق یافت.

پس قابل پیش‌بینی بود که در سه ماهه نخست سال 1393 بیش از 15 تن کود شیمیایی تقلبی (توسط افراد سودجو و گاهی افراد غیرکارشناس) در ساری و بسیاری از استان‌های مختلف کشور کشف شود. مسئله واردات غیرقانونی و تولید کودهای تقلبی در ایران ناشی از نبود متولی خاص برای نهاده‌های کشاورزی در داخل کشور است و همین موضوع باعث شده که محصولات ناسالم در کشور تولید شود. انجمن صنفی تولیدکنندگان فرآورده‌های آلی و زیستی عنوان کرده‌اند که در دولت قبل متأسفانه بودجه‌های تحقیقاتی مؤسسه تحقیقات آب و خاک کشور قطع شد و به همین دلیل نظارت و پایشی را هم که به‌صورت مقطعی در این مؤسسه روی کودها انجام می‌شد، از بین رفت. متأسفانه در حال حاضر شاهد عرضه کودهای بی‌کیفیت ایرانی در بسته‌بندی‌های تقلبی به نام کشورهای دیگر هستیم. در حال حاضر مافیای توزیع کود کشور مانع از اجرای بند (۳) ماده ۱۴۳ قانون برنامه و اختصاص یارانه ۳۵ درصدی به کودهای آلی و زیستی می‌شود، این در حالی است که یارانه کودهای شیمیایی به‌راحتی پرداخت می‌شود و این موضوع از مهم‌ترین دلایل وفور کود شیمیایی در کشور و جایگزین نشدن کود شیمیایی با کودهای آلی و زیستی و ارگانیک شده است.

خاک ایران، غرق در مرداب مصرف بی‌رویه نیترات و فسفات

در سال 1384، 4.5 میلیون تن کود در بخش کشاورزی مصرف شد و موفق به کسب بالاترین سطح تولید شدیم، اما پس از آن به سبب افزایش 700 درصدی قیمت نهاده‌های کشاورزی، میزان مصرف کود کاهش قابل توجهی یافت. کاهش مصرف کود موجب کاهش تولید یک‌هزار و 200 کیلوگرم محصول در هر هکتار از اراضی آبی و 700 کیلوگرم در اراضی دیم شد. این خبر زنگ خطر بزرگی است که نشان می‌دهد کشاورزی ما وابستگی شدید به کود شیمیایی دارد و رشد تولیدات کشاورزی به‌دنبال افزایش میزان کود مصرفی صورت می‌گیرد و در ایران تنها راه حل موجود، افزایش تولید در واحد سطح است. این موضوع در کشورهایی نظیر چین و هندوستان در سه دهه (92-1961) تجربه شده است و این افزایش عمدتاً از طریق بهبود تکنولوژی ازجمله مصرف بهینه کود بوده است.

فرمول کودی مناسب برای خاک‌های ایران بر اساس تحقیقات صورت‌گرفته در مؤسسه تحقیقات خاک و آب 30، 40، و 100 (یعنی 100 ازت، 40 فسفر و 30 پتاسیم بر حسب کیلوگرم در هکتار) بوده، در حالی که این ارقام در سال‌های اخیر به شش، 55، 100 تغییر یافت. یعنی سهم عنصر پتاسیم از 30 به شش کاهش یافت و در مقابل سهم فسفر از 40 به 55 افزایش یافت و این عدم تعادل در مصرف کودهای شیمیایی را تأیید می‌کند. در واقع سالانه بخش عمده‌ای از فسفر که در قالب کودهای شیمیایی وارد خاک‌های زراعی کشور می­‌شود، به‌دلیل بالا بودن آهک در این خاک‌ها تثبیت شده و برای گیاه غیرقابل استفاده می‌شود. جدای از صرف هزینه‌های گزاف برای واردات این نوع کود شیمیایی که به‌صورت عمده از کشورهای آفریقایی تأمین می‌شود، ورود مقادیر بالای فسفر در خاک، جذب عناصر غذایی دیگر نظیر روی و آهن را دچار اختلال کرده و حتی باعث تجمع بیش از اندازه کادمیم در خاک‌های زراعی می‌شود که عنصری به‌شدت سرطان‌زا محسوب است. همچنین کاهش مصرف پتاسیم و عدم توجه به این عنصر غذایی بسیار مهم باعث کاهش اثربخشی نیتروژن شده که آثار خود را در کاهش کیفیت و کمیت محصول نمایان می‌سازد.

بر اساس آمار منتشرشده از سوی وزارت بهداشت، ایران رتبه نخست ابتلا به سرطان دستگاه گوارش را در بین کشورهای جهان به خود اختصاص داده است. بر اثر مصرف بی‌رویه انواع کودهای شیمیایی، محتوی نیتروژن و کاهش مصرف کودهای محتوی پتاسیم، نیتروژن نیتراتی در محصولات کشاورزی تجمع یافته و به انواع اسیدهای آمینه و پروتئین تبدیل نمی‌شود. تهدیدی که این‌بار به شکلی کاملاً استثنایی، همه افراد جامعه را هدف قرار خواهد داد.

تولیدات کودی در کشور و کمبودهای آن در چیست؟

کودهای نیتروژنی از نظر مواد اولیه و انرژی مورد نیاز به سوخت‌های فسیلی نیازمندند. کشور ایران با داشتن رتبه نخست حجم ذخایر گاز طبیعی و رتبه چهارم در تولید آن و همچنین قیمت پایین گاز طبیعی در کشور در مقایسه با قیمت آن در جهان، با استفاده از گاز طبیعی انواع کودهای نیتروژنی شامل اوره، نیترات آمونیوم، سولفات آمونیوم، فسفات آمونیوم در مجتمع‌های پتروشیمی تولید می‌شود و متکی به زغال‌سنگ نیست (مرجع آماری شرکت BP درباره انرژی دنیا). بنابراین با حمایت دولت در قالب یارانه کود شیمیایی بیش از 400 میلیون دلار و جایگزینی گاز طبیعی برای تولید اوره به جای زغال‌سنگ، میزان فراوانی کود ازته در کشور تولید می‌شود و هیچ نظارتی در کیفیت کود تولیدی و استاندارد مصرفی آن وجود ندارد.

کودهای فسفاته طی فرآیندهای فیزیکی و شیمیایی با استفاده از خاک فسفات، اسید فسفریک و اسید سولفوریک تولید می‌شوند. مهم‌ترین معادن خاک فسفات کشور در یزد و بهبهان است. عیار خاک در بهبهان پایین و برای تولید مقرون به صرفه نیست. عیار خاک چادرملو در یزد بالا بوده، اما مقدار کلر آن زیاد است، به‌طوری که واحد تولید اسیدفسفریک قابل استفاده نیست؛ لذا خاک فسفات و بخشی از میزان اسیدفسفریک مورد نیاز از طریق واردات تأمین می‌شود. در حال حاضر انواع کودهای فسفاته شامل منو و دی‌آمونیوم فسفات و سوپرفسفات‌های ساده (20 درصد) و غلیظ (46 درصد) در مجتمع‌های پتروشیمی تولید می‌شود. در واقع کشور ما از نظر مواد اولیه تولید کودهای فسفاته به واردات وابسته است (برگرفته از کانون هماهنگی کود کشور).

برای تولید کودهای پتاسه، املاح پتاسیم مورد نیاز است. کانسارهای املاح پتاسیم در طبیعت به دو صورت دیده می‌شود: شورابه‌های حاوی املاح و لایه‌های حاوی املاح که طی ادوار گذشته تشکیل شده‌اند و می‌توانند بر اثر فرسایش در سطح زمین رخنمون داشته باشند یا به‌صورت گنبدهای نمکی در سطح زمین ظاهر شده یا در اعماق کم و زیاد قرار گرفته باشد. از حدود 10 سال پیش اکتشاف املاح به‌ویژه املاح پتاسیم در دستور کار سازمان زمین و اکتشافات معدنی کشور قرار گرفته است و چندین نمک‌زار شورابه با ترکیب مناسب و نیز گنبد نمکی ملح پتاسیم کشف و کانسارها در حال آماده‌سازی جهت استخراج و فراوری است. در حال حاضر بخش عمده کودهای پتاسه از طریق واردات تأمین و بخش ناچیزی در داخل کشور تولید می‌شود. بر اساس تحقیقات انجام‌شده نیاز کشور به کودهای پتاسه حدود 200 - 300 هزار تن در سال است و واحدهای تولیدی فعلی تنها حدود دو درصد از نیاز کشور به کودهای پتاسه را تأمین می‌کنند. بسیار قابل توجه است که در کنار این تولید ناچیز، میزان حداقلی واردات پتاسیم (جدول 1 و نمودار 1) در کشور را داریم.

نمودار 1: میزان توزیع کود شیمیایی در کشور بر حسب نوع کودی (شرکت سهامی خدمات حمایتی کشاورزی)

D-950325-01