آیش نسخه‌ کوتاه مدتی برای مقابله با کم‌آبی در بخش کشاورزی

کمبود بارش ها و در نتیجه آن کاهش شدید منابع آب در کشور به ویژه در دزفول بزرگ به عنوان یکی از مهمترین قطب‌های کشاورزی کشور، که منجر به کاهش شدید سطح آب پشت سد دز شده منجر به عدم تامین مکفی آب اراضی شبکه کهن دز در پایین دست خواهد شد. افزایش دما خود عاملی جهت تشدید این بحران در تابستان 97 و مشکلات عدیده کشت‌های بهاره خواهد شد.

از این رو به نظر می‌رسد برنامه ریزی برای اعمال آیش فرصتی مناسب برای ذخیره رطوبت، کاهش سطح زیر کشت و اقتصادی شدن کشت‌های باقی‌مانده خواهد شد.

در مقاله کوتاه زیر ابتدا به مسأله کشاورزی پایدار، بعد به اهمیت آب به عنوان یک نهاده مهم و در انتها به مسأله آیش و راهکارهایی برای مقابله با این بحران پرداخته شده است.

کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه در سال 1987، توسعه پایدار را توسعه‌ای تعریف کرد که بدون مخاطره انداختن توان نسلهای آینده برای رفع نیازهای خود، پاسخگوی نیازهای حال حاضر باشد. این مفهوم طی تعریف زیر برای بخش‌های مواد غذایی و کشاورزی دقیق‌تر بیان شد و در سال 1988 توسط سازمان خوار و بار جهانی (فائو) مورد پذیرش قرار گرفت.

توسعه پایدار، مدیریت و نگهداری منابع طبیعی و جهت بخشی تحولات وساختار اداری است، به طوری که تأمین مداوم نیازهای بشری و رضایتمندی نسل حاضر و نسلهای آینده را تضمین کند. چنین توسعه پایداری (در بخشهای کشاورزی، جنگلداری وشیلات) با حفاظت زمین، آب و ذخائر ژنتیکی گیاهی و جانوری همراه است، تخریب زیست محیطی به همراه ندارد، از فناوری مناسب استفاده می‌کند، از نظر اقتصادی بالنده و پایدار واز نظر اجتماعی مورد قبول است.

بنابراین در مورد فعالیتهای کشاورزی میدانی، برنامه‌های مختلف زراعی باید به نحوی باشند که همراه با در نظر گرفتن اهداف مناسب اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در هر واحد کشاورزی توامان باشد، این نوع کشاورزی است که به واقعیت‌های کشاورزی پایدار نزدیک‌تر است.

آب از دیرباز مهمترین عامل توسعه در همه مناطق جهان بوده است، به طوری که انسان ها در دوران اولیه زندگی نزدیک رودخانه ها و منابع آب تجمع می کردند و به فعالیت‌های کشاورزی می‌پرداختند.

آب را می توان مهمترین نهاده بحران زا در مسیر توسعه پایدار کشاورزی در هزاره سوم نامید. رشد جمعیت و رشد اقتصادی، بحران کم آبی را تشدید می کند.

بر اساس آمارهای سازمان ملل، بیش از 1/2میلیارد نفر معادل 20 درصد جمعیت کره زمین از دستیابی به آب کافی محروم هستند و تا سال 2025 به بیش از 3 میلیارد نفر خواهند رسید و عوامل متعددی مانند تغییرات جوی و عدم ثبات در الگوهای بارندگی، افزایش جمعیت،گسترش شهرنشینی و توسعه فعالیت های کشاورزی و صنعتی منجر به افزایش سرانه مصرف شده است.

طبق برآوردها در 30 سال آینده مردم جهان نیازمند 60 درصد غذای بیشتر خواهند بود. بخش قابل توجهی از این افزایش تولید، حاصل کشت متراکم (استفاده از زمین کمتر برای تولید بیشتر) که نیازمند آب و آبیاری است، خواهند بود.

کمبود منابع آب و رقابت فزاینده بخش‌ های مختلف برای آب، میزان آب موجود برای آبیاری محصولات کشاورزی را کاهش می ‌دهد. از طرفی محدودیت منابع آب و خاک به دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیمی کشور از یک سو و ضرورت تحقق ‌پذیری آرمان خودکفایی در امور زیربنایی از سوی دیگر، موجبات بهره‌ برداری بهینه از منابع آب و خاک موجود در سطح کشور را امری اجتناب ناپذیر می ‌سازد، لذا مدیریت کارآمد آب برای تولید گیاهان زراعی در مناطق کم آب مستلزم به کارگیری روش‌های موثر است.

متاسفانه وضعیت بارندگی و در نتیجه منابع آبی در خوزستان در سال زراعی ۹۷-۹۶ بسیار ناامید کننده بوده است، به طوری که بر اساس شاخص SPEI ، استان خوزستان جزو استانهایی است که با خشکسالی شدیدی مواجه هستند و وضعیت خشکسالی در خوزستان بر اساس این شاخص بسیار شدید است.

طی سال‌های اخیر استفاده بیش از حد، غیرمعقول و غیرکارشناسی از کود و سموم شیمیایی در کشاورزی از طرفی و استفاده بی‌رویه از آب و بکارگیری روش‌های نامناسب آبیاری همراه با تلفات بالا، وضعیت نگران کننده و ناپایداری را در فعالیت‌های کشاورزی کشور بوجود آورده است که از مهمترین پیامدهای آن به آبشویی کود وسم و تخلیه به منابع آب و نتیجتا آلودگی آنها و همچنین زیان اقتصادی در مورد تلفات کود و سم می باشد.

به نظر می‌رسد مجموعه اراضی کشاورزی زیر سد و شبکه دز نیز از این قاعده مستثنی نبوده و بررسی‌ها حاکی از این است که هر ساله مقادیر زیادی از مواد شیمیایی مضر در قالب کودها و سموم شیمیایی در آنجا بکار گرفته می‌شود.

حال با در نظر گرفتن همه جوانب به نظر می‌رسد با استفاده از آیش که مهمترین هدف آن افزایش میزان ذخیره ی رطوبت است، بتوان به عنوان یک روش مناسب در سال 1397 برای مدیریت بحران آب ضمن حداقل نمودن زیان اقتصادی نگاه کرد.

زمینی را آیش می‌گویند که برای یک یا چند فصل زراعی کشت نشود. آیش یکی از روشهای متداول در تمام مناطق نیمه خشک جهان است و در ایران نیز به مقدار وسیعی معمول است. در مناطقی که رابطه نزولات آسمانی و تبخیر و تعرق طوری است که باران کافی برای تولید همه ساله محصول وجود ندارد، آیش ضروری است. با اینکه آیش گذاردن زمین سبب افزایش هزینه واحد زراعی می‌شود، ولی در بیشتر موارد این افزایش هزینه با اضافه عملکرد جبران می‌شود.

اهداف آیش به طور خلاصه عبارتند از:

بهبود حاصل خیزی خاک، ذخیره رطوبت در خاک،کنترل فرسایش خاک کنترل علفهای هرز،کنترل آفات و بیماریها و به دست آوردن فرصت لازم برای تهیه زمین.

هدف از آیش‌های تابستانه سیستمی از مدیریت رطوبت که به طور گسترده‌ای در مناطق نیمه خشک دنیا استفاده می‌شود شامل آیش تابستانه است. آیش تابستانه سبب می‌شود تولید محصولات زراعی به مناطق خشک دنیا هم توسعه یابد. هدف از آن ذخیره رطوبت خاک به منظور جبران بارندگی سالانه است که به زحمت برای کاشت سودمند محصولات بر اساس سالانه کافی است.

عملیات سنتی آیش تابستانه شامل آیش زمین بدون کشت برای تمام فصل رویشی است ولی چنانچه نیاز باشد خاک کولتیواتور زده می‌شود، یا با علف کش برای ممانعت از رشد علف‌های هرز و تعرق آنها سمپاشی می شوند. بدین ترتیب مدت زمانی که ذخایر آب و خاک برای محصول بعدی مجدداً جبران می شود‌، افزایش می‌یابد.

البته به جز آیش، می توان پیشنهادات زیر را برای مقابله با بحران آب در کشاورزی مورد توجه قرار داد:

- استفاده از محصولات سازگار با آب و هوا در هر منطقه

-تغییر الگوی آبیاری کشاورزی از غرقابی و بارانی به قطره ای و گاه تبدیل کشت آبی به دیم (در مناطق مستعد) و به نوعی تغییر الگوی کشت مهم ترین و پایدارترین روش مقابله با بحران کم آبی

-کشت گیاهانی که نیاز آبی کمتر داشته باشد و جلوگیری از کشت گیاهانی همانند برنج که آب زیاد نیاز دارد

- استفاده از کشت حفاظتی با هدف افزایش مواد آلی خاک که در صورت بارندگی، آب به منابع زیرزمینی نفوذ کرده و ذخیره شود

- استفاده از گاو آهن پنجه غاری برای کشت حفاظتی کشاورزان باید برای شخم زدن زمین زراعی ازبجای گاو آهن برگردان به منظور باقی ماندن بقایای گیاهی در خاک

- کشت گیاهان و گیاهان زودرس و میان رس از قبیل محصولات بهاره نظیر سیب زمینی و ذرت با هدف کاهش دوره آبیاری محصول

- آبیاری کشاورزی با پساب تصفیه شده

-تغییر الگوی کشت، یکپارچه سازی زمین های کشاورزی و تسطیح اراضی با هدف کاهش پرت آب در اراضی

- برنامه های اصلاحی و احیای اراضی و بالا بردن ماده آلی خاک

-کشت باغ‌های دیم در مناطقی که استعداد توسعه باغ را داشته و کشت ارقام مقاوم به کم آبی

در پایان انتظار نظام صنفی کشاورزان دزفول از کشاورزان و بهره برداران این است که ضمن در نظر گرفتن آرامش خود و جامعه، با مدیریت مناسب اراضی خود و در نظر گرفتن بخشی از آیش و سایر راهکارهای مدیریتی ارائه شده، در عبور از این بحران همکاری نمایند.