لزوم حفاظت از ذخایر ژنتیکی بومی برای تامین امنیت غذایی کشور

نعمت­‌الله اسدی، رئیس بانک ژن موسسه تحقیقات علوم دامی کشور

امنیت غذایی چالش دیرینه کشاورزی در بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران است که تابع دو عامل، رشد فزاینده جمعیت و روند تولید محصولات غذایی است. بخش دامپروری یکی از بخش‌های استراتژیک در تامین امنیت غذایی کشور به حساب می‌آید که  متکی بر بهره‌برداری از ذخایر ژنتیکی دام و طیور است. زیست بوم دامی سرمایه گران‌بهایی است که از زمان‌های گذشته به نسل کنونی به ارث رسیده و به هیچ وجه قابل جایگزین شدن نیست. لذا در صورت عدم فراهم شدن بستر مناسب جهت بهره‌برداری از منابع ژنتیکی داخلی، تولید محصولات دامی و تامین امنیت غذایی پایدار برای آیندگان، با خطر جدی مواجه خواهد شد. بنابراین اگر اعتقادی به ارزش این منابع وجود دارد، باید اقدام جدی در زمینه حفاظت از این منابع انجام شود و در مقام عمل و اجرا، زمینه‌ ورود این مواد در چرخه تولید فراهم شود

توجه کنیم که وابستگی به مواد ژنتیکی وارد شده از خارج کشور، برخلاف موازین استراتژیک و پدافندی کشور است. بنابراین برای رفع وابستگی به این منابع ژنی، باید سازوکارهای تشویقی و یا حتی اجباری برای استفاده از ذخایر ژنتیکی بومی، به‌خصوص گونه‌های دامی که خاستگاه ایران دارند به کار گرفته شود.

مطالعات نشان می‌دهد طی دهه‌های گذشته به دلیل تحولات اجتماعی و گرایش به زندگی بهتر و رفاه بیشتر، تمایل مردم به نگهداری دام‌های بومی کاهش یافته و لذا جمعیت نژادهای بومی سیر نزولی داشته است. بنابر این در صورتی‌که راهکار مناسبی برای این موضوع پیدا نشود، ذخایر زیست بوم دامی کشور و در نهایت محصولات تولیدی آنها، با خطر حتمی مواجه خواهد شد.

این در حالی است که در حال حاضر بستر مناسبی برای حفظ و احیای این ذخایر در قالب پتانسیل نیروی انسانی خبره و ایستگاه‌های تحقیقاتی حفظ و احیای نژادی در اکثر استان‌های کشور فراهم است. اما به دلایل مختلف از جمله مشکلات اعتباری و عدم وجود سیاست‌های کلان حفاظت از زیست بوم دامی، از این بستر مناسب بهره‌وری مفید انجام نمی‌شود.

لازم به یادآوری است که سیاست‌گزاران بخش دامپروری کشور باید به این نکته توجه کنند که امروزه  در مدیریت  اقتصاد، شعار حداکثر تولید نیست. بلکه موضوع بیشترین تولید با حداقل هزینه است. لذا در برنامه‌های اصلاح نژادی، موضوع قدرت ماندگاری و عملکرد بیولوژیکی نژادهای بومی، به‌خصوص در شرایط سخت محیطی و هزینه‌های تمام شده تولید شیر و گوشت باید مورد توجه قرار گیرد.

در همین ارتباط سازمان خواروبار جهانی ملل متحد(فائو) به‌دلیل سازگاری نژادهای بومی با شرایط محیطی و تامین نیاز غذایی جامعه روستایی و کمک به امنیت پایدار غذایی برای همه مردم، بر حفظ نژادهای بومی تاکید می‌کند.

قوانین بالادستی:

قانون نظام جامع دامپروری کشور

«ماده12ـ به منظور حفاظت، تکثیر و حمایت از نژادهای دام در حال انقراض کشور، دولت موظف است اعتبارات لازم را از محل عوارض دریافتی از کشتارگاه‌های دام و طیور، در ردیف‌های بودجه سالانه کشور پیش‌بینی نماید. وزارت جهاد کشاورزی موظف است هر سال نسبت به تعیین و اعلام دام‌های در حال انقراض اقدام نماید. کشتار این گونه دام‌ها پس از تصویب در کمیسیونی مرکب از معاون امور دام وزیر جهاد کشاورزی (به عنوان رئیس کمیسیون)، رئیس سازمان دامپزشکی کشور، رئیس سازمان نظام دامپزشکی جمهوری اسلامی ایران یک نفر متخصص اصلاح نژاد دام و یک نفر دامپزشک در رشته تخصصی مربوط، به انتخاب وزیر جهاد کشاورزی، صورت خواهد پذیرفت.»

قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون تنوع زیستی

«ماده 11 - اقدامات تشویقی:

-هر یک از کشورهای عضو، تا حد امکان و به گونه‌ای مناسب، باید اقدامات اقتصادی و اجتماعی معقولی را که انگیزه‌ای برای حفاظت و استفاده پایدار‌ از تنوع زیستی به شمار می‌آیند، انجام دهد.»

«-ماده 12 - پژوهش و آموزش:

-کشورهای عضو، با در نظر گرفتن نیازهای ویژه کشورهای در حال توسعه، باید:

الف - برنامه‌هایی را برای آموزش و تعلیم علمی و فنی در زمینه اقدامات مربوط به تشخیص، حفاظت و استفاده پایدار از تنوع زیستی و اجزای تشکیل‌دهنده آن ایجاد کرده و تداوم دهند و از اقدامات مربوط به آموزش و تعلیم برای رفع نیازهای ویژه کشورهای در حال توسعه حمایت کند.

ب - انجام پژوهش‌هایی را که به حفاظت و استفاده پایدار از تنوع زیستی به ویژه در کشورهای در حال توسعه کمک برساند برابر تصمیمات کنفرانس‌کشورهای عضو که در نتیجه توصیه‌های هیأت فرعی (‌مشاوره علمی، فنی و تکنولوژی) اتخاذ شده، حمایت و تشویق کنند.

پ - برابر مفاد مواد (16)، (18)، (20)، در زمینه استفاده از پیشرفت‌های علمی در تحقیقات مربوط به تنوع زیستی به‌منظور توسعه شیوه‌های حفاظت ‌و استفاده پایدار از منابع زیستی همکاری کرده و آن را تشویق کنند.»

راهکار پیشنهادی:

1-شناسایی ذخایر ژنتیکی در خطر انقراض کشور

-تهیه  آمار دقیق تعداد گونه‌های دامی در خطر انقراض

-تهیه اطلس رنگی ذخایر ژنتیکی بومی کشور

-تعیین روند کاهشی و یا افزایشی جمعیت هر گونه دامی

2-حفاظت از ذخایر ژنتیکی در خطر انقراض کشور

-حفاظت ازاین  ذخایر ژنتیکی در ایستگاه‌های اختصاصی با مدیریت کاملا علمی و تحت برنامه‌های مدون اصلاح نژادی

-حفاظت در قالب تهیه و ذخیره‌سازی جنین و اسپرم

-حفاظت در قالب تهیه بانک DNA

3-بهره‌برداری از این ذخایر ژنتیکی

-افزایش توان تولیدی نژادهای بومی کشور به‌منظور برقراری امکان رقابت آنها با دام‌های پرتولید وارداتی بخصوص در سطح روستاها

-بازاریابی داخلی و خارجی برای محصولات خاص دست آمده از این ذخایر ژنتیکی در قالب تولید محصولات ارگانیک

4-مدیریت درازمدت ذخایر ژنتیکی در خطر انقراض

-تهیه و تصویب قوانین و آئین نامه‌های خاص به منظور حفاظت و بهره‌برداری پایدار

-تشکیل انجمن‌های علمی و اجرایی برای هریک از ذخایر ژنتکی کشور

-تدوین حمایت‌ها، مشوق‌ها و تسهیلات برای پرورش دهندگان (از قبیل برگزاری جشنواره های نژادی، کورس‌های سوارکاری در مناطق مختلف کشور و ارائه تسهیلات بانکی کم بهره.