گاو سیستانی، دامی در معرض انقراض

امیر نیاسری نسلجی

 متخصص فناوری‌های تولیدمثل دام، استاد  و رئیس موسسه تحقیقات دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران

بر اساس کشفیات برجای‌مانده از شهر سوخته سیستان، گاو سیستانی ایران جزو قدیمی‌ترین نژادهای گونه زبو یا بوس ایندیکوس جهان با بیش از 5500 سال سابقه است. این گاو با شرایط سخت زیست‌محیطی منطقه سیستان نظیر بادهای 120 روزه سازش پیداکرده و درگذشته با اتکاء بر نیزارهای موجود در دریاچه هامون و دشت‌های الحاقی در امر توسعه پایدار دامپروری منطقه سیستان نقش مؤثری داشته است. امروزه به دلیل خشک‌سالی‌های متوالی،  در پی عدم اختصاص حقآبه ایران توسط کشور افغانستان، اتخاذ سیاست‌های اشتباه در امر دورگ‌گیری این نژاد با نژادهای دیگر، پرواربندی و کشتار بی‌رویه و بالاخره عدم انسجام در تصمیم‌گیری پیرامون توسعه این نژاد، موجودیت این نژاد ارزشمند در معرض خطر قرارگرفته است.

بر  اساس آخرین مشاهدات میدانی، جمعیت گاو سیستانی خالص از رقمی در حدود 120 هزار رأس (آمار گزارش‌شده در ابتدای انقلاب اسلامی) به کمتر از دو هزار رأس تقلیل یافته است که از این تعداد، تنها 215 رأس نژاد خالص در ایستگاه تحقیقات دامپروری سیستان، وابسته به موسسه تحقیقات علوم دامی کشور، نگهداری می‌شود.

 از سال 1376، هم‌زمان با آغاز همکاری من با موسسه تحقیقات علوم دامی کشور، فعالیت‌های پژوهشی متعددی پیرامون تبیین صفات تولید مثلی گاو سیستانی با همکاری موسسه تحقیقات علوم دامی کشور، ایستگاه تحقیقات دامپروری سیستان و دانشگاه تهران انجام  شد. خوشبختانه، از اوایل دهه 60، با تلاش‌های دلسوزانه مسئولین وقت موسسه تحقیقات علوم دامی کشور، تعدادی گاو سیستانی از منطقه سیستان انتخاب و در جهت حفظ ذخایر و مطالعات به موسسه تحقیقات علوم دامی کشور (کرج، استان البرز) منتقل‌شده بودند.

 این گله در بردارنده بهترین و خالص‌ترین گاوهای سیستانی موجود در منطقه سیستان بود. نگهداری این گله تا اوایل دهه 80 ادامه داشت که در آن زمان تعداد گاوهای سیستانی موجود در موسسه بالغ‌بر سیصد رأس می‌رسید. مطالعات اولیه ما بر روی گاوهای سیستانی موجود در موسسه تحقیقات علوم دامی کشور انجام شد.

اما متأسفانه در اثر یک تصمیم عجولانه و مشاوره غیرعلمی، گاوهای سیستانی باارزش موسسه تحقیقات علوم دامی کشور راهی کشتارگاه شدند. درنتیجه این تصمیم‌گیری و حذف گله گاو سیستانی موجود در موسسه تحقیقات علوم دامی کشور، فعالیت‌های ما در موسسه تحقیقات علوم دامی پایان یافت و باقی این فعالیت‌های پژوهشی در ایستگاه دامپروری سیستان واقع در زهک، زابل ادامه پیدا کرد.

در همان سال‌های اولیه حضور من در موسسه تحقیقات علوم دامی کشور، آزمایشگاه اسپرم گیری موسسه تحقیقات علوم دامی کشور راه‌اندازی شد و در حدود 20 هزار واحد اسپرم از بهترین گاوهای نر سیستانی موجود در موسسه منجمد و ذخیره گردید. این مجموعه نفیس و بی به دلیل هم‌اکنون در مرکز اصلاح نژاد کشور نگهداری می‌شود که می‌تواند در سال‌های آینده در صورت نیاز در احیاء این‌گونه دامی باارزش نقش بسزایی داشته باشد.

در طول 8 سال مطالعه مستمر بر روی گاو سیستانی اطلاعات پایه‌ای، کاربردی و توسعه‌ای در خصوص این نژاد بی به دلیل کشور به دست آمد. مقایسه رشد فولیکول‌های تخمدانی بین گاو سیستانی و هولشتاین، کنترل رشد فولیکول‌های تخمدانی به‌منظور توسعه هم‌زمانی فحلی و تلقیح مصنوعی در این نژاد، تدوین برنامه مناسب جهت سوپراوولاسیون، استحصال و انتقال رویان، بررسی مقاومت رویان گاو سیستانی به تنش حرارتی، ارزیابی نرخ باروری حاصل از انتقال رویان تازه و منجمد و بالاخره تأثیر یک یا دو بار دوشش بر روی پارامترهای تولیدمثلی گاو سیستانی پس از زایش موردمطالعه قرار گرفت و گزارش‌های آن برای اولین بار در معتبرترین مجلات جهانی منتشر شد.

نتایج این تحقیقات نشان داد که:

1- تفاوت چندانی در رشد فولیکول‌های تخمدانی بین نژاد سیستانی و هولشتاین وجود ندارد. تنها اینکه اندازه فولیکول تخمک‌گذار در گاو سیستانی کوچک‌تر از گاو هولشتاین است.

2- برنامه‌های هم‌زمانی فحلی و تخمک‌گذاری با نتایج مطلوب جهت توسعه برنامه‌های تلقیح مصنوعی در این نژاد ارائه شد.

3- رویان گاو سیستانی برخلاف گاو هولشتاین به تنش حرارتی بسیار مقاوم است.

4- بروز علائم فحلی، تخمک‌گذاری و نرخ آبستنی در این نژاد تحت تأثیر تنش حرارتی  قرار نمی‌گیرد.

5- گاو سیستانی دارای طول دوره باز آبستنی بسیار کوتاه در مقایسه با سایر گاوهای نژاد بوس ایندیکوس است. این فراسنجه به‌عنوان یک معضل جهانی و به‌ویژه در گونه بوس ایندیکوس مطرح است. اغلب گاوهای سیستانی موجود در ایستگاه دامپروری سیستان در فاصله 60 روز پس از زایش آبستن می‌شدند که این واقعیت می‌تواند به روند سریع بازسازی و بازگشت رحم و تخمدان به فعالیت طبیعی پس از زایش دلالت داشته باشد.

6- در این نژاد افزایش تعداد دوشش (2 بار در مقابل 1 بار) تأثیر منفی بر روند بازگشت فعالیت تخمدان‌ها پس از زایش نداشت.

این یافته‌ها ازیک‌طرف می‌توانست در حفظ و تکثیر گاو سیستانی کشور براثر دو فناوری تلقیح مصنوعی و انتقال رویان مؤثر باشد و از طرف دیگر توانست در شناساندن یک نژاد منحصربه‌فرد بوس ایندکوس ایرانی به جهان که دارای مقاومت به تنش حرارتی و شرایط زیست‌محیطی نامناسب بوده و دارای صفات تولیدمثلی مناسب است مؤثر واقع شود.

 متأسفانه اطلاعات به‌دست‌آمده هیچ‌گاه مورداستفاده قرار نگرفت و سیاست‌های تحمیلی به سیستان در خصوص دورگ‌گیری و کشتار بی‌رویه دام‌ها در کنار خشک‌سالی‌های متوالی سبب کاهش شدید جمعیت گاو سیستانی شد.

باوجوداینکه در زمان حضور ما واحد اسپرم گیری گاو سیستانی در ایستگاه دامپروری سیستان واقع در زهک-زابل راه‌اندازی شد ولی اجازه فعالیت جهت توزیع اسپرم‌های تولیدی در سطح منطقه داده نشد تا از دورگ گیری بی‌رویه گاو سیستانی با سایر نژادها جلوگیری شود.

به‌هرحال گاو سیستانی جزو ذخایر ارزشمند دامی ایران و جهان به شمار می‌رود که با دارا بودن صفات مطلوب و عدم دارا بودن صفات نامطلوب گونه بوس ایندیکوس به‌عنوان یک نژاد متمایز و ممتاز در سطح جهانی است.

 متأسفانه در سال‌های اخیر برخی باهدف کسب انتفاع شخصی بر آن شدند که با انجماد رویان و خروج ژنوم این دام از کشور، همان سناریویی که در مورد پونی کاسپین ایران اتفاق افتاد را رقم بزنند. در خصوص گونه اخیر درحالی‌که پونی کاسپین در ایران در حال انقراض است، کشورهای انگلستان و آمریکا در حال حفظ و تکثیر این‌گونه ایرانی هستند.

در حال حاضر به نظر می‌رسد در کشور ما برنامه‌ریزی‌های صحیح و منسجم برای حفظ گونه‌ها و نژادهای بومی وجود ندارد و آن‌طور که شایسته است از دانش افراد متخصص و آشنا به دام‌های بومی ایران در زمان مناسب در جهت حفظ و تکثیر گونه‌های اهلی کشور بهره‌برداری نمی‌شود. به همین دلیل کماکان شاهد عدم موفقیت برنامه‌های حفظ ذخایر گونه‌های دامی ایران مانند شتر دوکوهانه، گاو گلپایگانی و اسبچه خزری هستیم و تراژدی انقراض دام‌های بومی ایران همچنان ادامه دارد.

در پایان تلاش‌های ما پیرامون شناساندن و حفظ ذخایر گاو سیستانی، شایسته است که فرازهایی از  وصیت‌نامه پروفسور لوئی پاستور را همواره در نظر داشته باشیم که:

«در هر حرفه‌ای که هستید نه اجازه دهید به بدبینی‌های بی‌حاصل آلوده شوید و نه بگذارید که بعضی لحظات تأسف‌بار که برای هر ملتی پیش می‌آید شمارا به یاس و ناامیدی بکشاند، در آرامش حاکم بر آزمایشگاه‌ها و کتابخانه‌هایتان زندگی کنید. نخست از خود بپرسید: «برای یادگیری و خودآموزی چه کرده‌ام؟» سپس همچنان که پیش می‌روید بپرسید «من برای کشورم چه کرده‌ام؟» و این پرسش را آن‌قدر ادامه دهید تا به احساس شادی و هیجان‌انگیز برسید که شاید سهم کوچکی در پیشرفت و اعتلای بشریت داشته است؛ اما هر پاداشی که زندگی به تلاش‌هایمان دهد یا ندهد هنگامی‌که به پایان تلاش‌هایمان نزدیک می‌شویم هرکدام از ما حق آن را داشته باشیم که با صدای بلند بگوییم: من آنچه در توان داشته‌ام انجام داده‌ام.»