خزر؛ گنجینه سلامتی انسانها و آبزیان/ به مناسبت روز ملی دریای خزر

بعد از اجرایی شدن کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر، روز  ۲۱ مرداد  (12  آگوست)‌ توسط کشورهای حاشیه این دریا به نام روز دریای خزر نامگذاری شد. پیمان نامه مشترک کشورهای حاشیه دریای خزر که به عنوان "کنوانسیون تهران" شناخته می‌شود در سال 1382 امضاء و از ۲۱ مرداد سال 1385 اجرایی گردید. هدف این کنوانسیون، حفاظت از محیط زیست دریای خزر از کلیه منابع آلوده کننده و حفاظت، نگهداری، احیا و استفاده منطقی و پایدار از منابع زنده آن است. 5 کشور ساحلی دریای خزر با آگاهی از اثرات مخرب آلودگی ناشی از منابع مختلف فعالیت‌های انسانی، تصمیم خود را برای حفظ منابع زنده دریای خزر گرفتند تا این گنجینه ارزشمند برای نسل‌های حاضر و آینده حفظ شود و ساکنان آینده این منطقه نیز از وجود آن بهره ببرند. هدف از برگزاری روز ملی دریای خزر بعنوان رویداد فرهنگی و اجتماعی، شناساندن ظرفیت های دریای خزر و مخاطرات تهدید کننده این دریا است. در حال حاضر از مهمترین تهدیدات دریای خزر کاهش ذخایر ماهیان، تخریب سواحل، خطر کاهش تنوع زیستی، کاهش کیفیت محیط زیست و گونه های بیگانه- مهاجم را می‌توان برشمرد.

دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه جهان، یکی از ارزشمندترین مواهب طبیعی و گنجینه‌ای در شمال کشور بشمار می‌رود. این دریا در گذشته بخشی از دریای تتیس بود که اقیانوس آرام را به اقیانوس اطلس متصل می‌کرد. از حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون سال پیش به تدریج راه این دریا به اقیانوس آرام و سپس به اقیانوس اطلس بسته شد. دریای خزر در گذشته به نام‌هایی از قبیل خاواینسکی، دریای هیرکانیان، دریای جرجان (گرگان)، بحر مازندران، بحر آبسکون، بحر قانیا و کاسپین نامیده می‌شد. خزر نام دریاچه‌ای با وسعت تقریبی 360 هزار کیلومتر مربع و 740 هزار حجم آبی کیلومترمکعب است که طول سواحل آن به ۷۰۰۰ کیلومتر می‌رسد. کشور‌های ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان این دریاچه را در برگرفته‌اند و همگی از مواهب آن استفاده می‌کنند. بیش از 130 رودخانه به دریای خزر وارد می‌شوند. سهم ورودی رودخانه ولگا 80.7 درصد، کورا  6.1 درصد، اورال 9.2 درصد، ترک 2.8 درصد و رودخانه های ایران تقریبا 5 درصد از سهم سایر رودخانه ها (13.3 درصد)  هست.

آنچه که ارزش بسیاری به این بدنه آبی می‌بخشد، حضور بیش از ۴۰۰ گونه آبزی در آن است. دریای خزر دارای گونه‌های ارزشمندی از ذخایر زیستی است که شاخص‌ترین آنها ماهیان خاویاری و فوک خزری (سمبل دریای خزر) است، از این‌رو سلامت این دریا مساوی است با سلامت آبزیان و سلامت انسان که از نعمت‌های آن بهره‌مند می‌شود. در حال حاضر با توجه به تحقیقات اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN=International Union for Conservation of Nature)،  6 درصد از ماهیان دریای خزر در طبقه به شدت در معرض انقراض و مابقی در طبقات آسیب‌پذیر (2 درصد)، در معرض خطر انقراض (6 درصد)، در معرض تهدید (8 درصد)، نیازمند حفاظت (21 درصد)، کمترین نگرانی (36 درصد) و اطلاعات ناکافی (21 درصد) تعلق دارند. بنابراین حفظ ذخایر ژنتیکی و تنوع زیستی (گیاهی و جانوری)‌ این دریا جهت پایداری زیست محیطی و توان زیستی بسیار مهم و ضروری است.

 

در 2 دهه اخیر بدلیل عوامل موثر انسانی از قبیل فعالیت‌های صیادی بی‌رویه و تغییر شرایط اقلیمی و زیست محیطی و ورود گونه‌های غیر بومی مانند شانه‌دار بر ساختار جمعیت ماهیان استخوانی و کیلکاماهیان اثرات نامطلوب گذاشته است. بطوری‌که فقط 2 گونه ماهی سفید و کفال طلائی به تنهائی حدود 90-70 درصد صید ماهیان استخوانی ایران را در دریای خزر تشکیل می‌دهند. در حالی که پیش از آن،  از 126 گونه ماهی که در دریای خزر زیست می‌کنند، حدود 16 گونه آن از ارزش اقتصادی بالایی برخوردار بوده و اشتغال بیش از 10 هزار صیاد جهت امرار و معاش بوده است. همچنین در سال‌های اخیر با کاهش شدید جمعیت 2 گونه چشم درشت و آنچوی، میزان صید کیلکا ماهیان  از 95 هزار تن در سال 1378 به حدود 20 هزار تن گونه کیلکای معمولی کاهش یافته داشته است. خوشبختانه با تحقیقات انجام شده توسط کارشناسان موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور و تعیین سطح مطلوب برداشت از ذخایر، میزان صید کیلکای معمولی در سواحل ایران در 10 سال اخیر بطور میانگین  به 23 هزار تن رسیده است. چالش‎‌های متعددی از جمله صید غیر مجاز، صید بیش از حد، برداشت از ذخایر مولدین و گله‌های جوان، تخریب محل‎‌های تخمریزی (زیستگاه های طبیعی)، تغییر اقلیم و آلودگی‌های زیست محیطی (فیزیکی،‌ شیمیایی و زیستی) ذخایر ماهیان دریای خزر را تهدید می‌کند. برای حفظ گونه‌های اقتصادی دریای خزر راهکارها و راهبردها عبارتند از: برنامه کوتاه مدت: (جلوگیری از صید غیرمجاز، رعایت استاندارهای ادوات صید، رعایت زمان شروع و خاتمه صید و ...)‌ و برنامه بلند مدت: از آنجایی که 79 درصد از ماهیان دریای خزر رودکوچ هستند احیای رودخانه‌ها برای تکثیر طبیعی ماهیان رودکوچ نیاز است تا به توسعه پایدار شیلاتی در دریای خزر دست یابیم.

در دهه اخیر براساس برنامه های ششم توسعه دولت و اقتصاد مقاومتی، بهره برداری از منابع آب‌های دریایی کشور به دلیل محدودیت استفاده از منابع آب شیرین مورد توجه دستگاههای ذیربط قرار گرفته است. این رویکرد دارای اهداف توسعه آبزی پروری دریایی به منظور کاهش فشار بر صید و حفظ گونه‌‎‎های با ارزش اقتصادی، افزایش سرانه مصرف آبزیان در کشور، توسعه اکوتوریسم دریایی و اشتغالزایی بوده که اهمیت دریای خزر را در شمال کشور دو چندان کرده است. همچنین با توجه به تحقیقات انجام شده ظرفیت‌های خوب و مطمئن از قبیل پرورش ماهیان خاویاری در نقاط ساحلی دریای خزر و پرورش میگو در نواحی ساحلی از دیگر زمینه‌های توسعه در نوار ساحلی این موهبت است.

 بر اساس تحقیقات موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، در دریای خزر بیش از 400 گونه میکروجلبک ها شناسایی شدندکه برخی از آنها (اسپیرولینا، کلرلا و .....) می‌توانند تبدیل به ثروت شود. با پیشرفت‌های اخیر، زمینه استفاده از میکروجلبک‌ها و رنگدانه‌های آنها با توجه به ویژگی‌های آنتی اکسیدانی، ضدمیکروبی و ضد سرطانی در جهان مهیا شده است. بنابراین از این ظرفیت دریای خزر می‌توان با همکاری شرکت‌های دانش بنیان و استارت آپ‌ها در جهت اشتغالزایی و همچنین تولید نوشیدنی‌ها بر پایه رنگدانه میکروجلبک‌ها بر سلامت جامعه گام‌های موثری برداشت.