نقش آبزیان در امنیت غذایی کشور

حسینعلی عبدالحی_معاون توسعه آبزی پروی شیلات آیران و دانشیار موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور

توسعه زیربخش کشاورزی و صنایع وابسته و به تبع آن تامین مواد غذایی با کیفیت برای تمامی افراد جامعه از نشانه های یک سازمان پاسخ گو محسوب می شود.اگر چه امنیت غذایی یک مفهوم چند بعدی و از وجوه مختلف قابل بررسی است اما در یک نگره کلی این مفهوم به عنوان یک شاخص برای سنجش توسعه پایدار نیز تلقی می شود. که خود از داده ها و شاخص های دیگر نظیر فقر، تغذیه ، اشتغال، تولید محصولات کشاورزی و مواد غذایی، درآمد، خوداتکایی، مصرف و تجارت خارجی تشکیل می شود.تغییر در شاخص های مذکور در مجموع تاثیر همه جانبه ای بر ابعاد زندگی اجتماعی، سیاسی اقشار جامعه خواهد داشت .از سوی دیگر و از منظر بین المللی برگزاری هم اندیشی های جهانی تحت عناوینی نظیر : کنفرانس بین المللی تغذیه (رم ۱۹۹۲) ، کنفرانس جهانی محیط زیست و توسعه (ریودو ژانیرو  ۱۹۹۲) کنفرانس جهانی حقوق بشر (۱۹۹۳) کنفرانس بین المللی جمعیت و توسعه (قاهره ۱۹۹۴) اجلاس سران دولت ها در زمینه توسعه اجتماعی (کپنهاک  ۱۹۹۵) کنفرانس جهانی زن ( پکن  ۱۹۹۵) همگی برای امحاء فقر ،گرسنگی، بیکاری، از هم گسیختگی اجتماعی، توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست، خود بیانگر تلاش جهانی و بین المللی به منظور ارتقای کرامت و انسانیت مردم ملل جهان است.

نفش صید و آبزی پروری در مبارزه با گرسنگی و فقر

نقش و سهم صید و آبزی پروری چه به صورت صنعتی و چه به صورت خرد در ریشه کنی فقر و تامین معیشت و نیازهای غذایی جوامع محلی خیلی مهم است. در میان فعالیت های کشاورزی و تولید مواد غذایی،  آبزیان  یکی از بخش هایی است که در طی دهه اخیر از روند توسعه چشمگیری برخوردار بوده است. بر اساس آمار فائو میزان تولید آبزیان در جهان از حدود62  میلیون تن در سال2006،  به 214 میلیون تن در سال 2019  رسید.  سهم آبزیان پرورشی از مجموع کل تولید از 40 درصد در سال 2006 میلادی به 57درصد در سال 2019  افزایش یافت.  در کشور ما نیز نرخ رشد تولید آبزیان بسیار بالاتر از متوسط نرخ رشد بخش کشاورزی و حتی نرخ رشد تولید در کشور است.  تولید آبزیان پرورشی از 125 هزار تن در سال 1383 به حدود 526 هزار تن در سال 1398 رسید .

توسعه ظرفیت شیلاتی کشور عمدتا بعد از انقلاب شکوه مند اسلامی و بخصوص در سه ده اخیر بوده است . در این زمینه  مقام معظم رهبری بر روی توسعه دریا محور و به تبع آن مجلس شورای اسلامی نیز تاکید دارند. یکی از مولفه های توسعه  وجود نیروی متخصص در کشور است که متاسفانه قبل از انقلاب توجه نشده بود و مثل سایر بخش های کشاورزی رشته دانشگاهی وجود نداشت.

تنوع گونه ای در آبزی پروری

هم اکنون در دنیا نزدیک به 622 گونه آبزی پرورش داده می شود که در هیچ بخش کشاورزی چنین تنوعی وجود ندارد و در کشور ایران نیز گونه هایی وجود دارند که قابلیت تولید در آبزی پروری را دارد.

میزان مصرف آب در مقایسه با کشاورزی بسیار ناچیز است. در بخش سردآبی 180هزار تن ماهی در677 هکتار تولید می شود، در گرم آبی در مجموع پنجاه هزار هکتار است . در منابع آبی (سدها و دریاچه ها) ظرفیتی نزدیک به سیصد هزار تن وجود دارد که آبی مصرف نمی شود و در میگو و ماهیان دریایی آب شور استفاده می شود که تا کنون کارایی دیگری نداشتند و  در پرورش ماهی در قفس نیز هیچگونه آبی مصرف نمی شود.

تغییر الگوی کشت در ماهیان گرم آبی در استفاده از سیستم تک گونه و متراکم می تواند تولید را تا 500 تن در هکتار افزایش دهد (استخر های بتنی و پیش ساخته با تولید 50کیلو گرم در متر مربع)

تاکنون فقط 5 درصد از چاه های آب کشاورزی به آبزی پروری اختصاص یافته اند  46 در صد آبری پروری بصورت خرد در استانهای غیر ساحلی است  و می تواند توسعه بیشتری  یابد و پروتئین آبزیان را در دورترین نقاط کشور که امکان دسترسی به ماهی را ندارند  برای استفاده مردم را فراهم کرده است.

توسعه و پرورش ماهی تیلاپیا  می‌تواند در آب های لب شور و غیر متعارف تا صد هزار تن تولید شود و خوشبختانه بازار داخلی و صادراتی خوبی دارد.

در دریای خزر و خلیج فارس و دریای عمان پتانسیل بزرگی برای آبزی پروری دریایی وجود دارد و می تواند تا 400 هزار تن تولید کرد.

این پروتئین از گونه های مختلف آبزیان شامل میگو،  ماهیان خاویاری، ماهیان دریایی، ماهیان گرمابی، ماهیان سردابی و سایر ماهیان استخوانی حاصل خواهد شد و هر کدام سهمی از این پروتئین قابل دسترسی را به خود اختصاص می دهند. در صورتی که اهداف پیش بینی شده در برنامه هفتم توسعه شیلات تحقق یابد میزان پروتئین قابل دسترس روزانه در سال پایانی برنامه چهارم نسبت به سال آخر برنامه سوم رشد چشمگیری خواهد داشت.

درسطح جهانی، توجه روزافزونی به گسترش و افزایش مصرف آبزیان، باتوجه به ارزش های غذائی آنها و به عنوان"غذای سلامتی"، مبذول می گردد و این روند بیشتر در کشورهای در حال توسعه مشاهده می شود، جایی که رابطه مستقیم و مثبتی بین توسعه یافتگی و افزایش مصرف، وجود دارد. این بدان معنا است که آبزیان بیش از پیش نقشی محوری در امنیت غذایی و تغذیه کشورهای توسعه یافته و حتی کشورهای درحال توسعه) حداقل برای مردم ساحل نشین که به طور سنتی، آبزیان در سفره آنها موقعیت ویژه ای دارد و تلاش جدی صرف شده تا سهم آبزیان در سبد کالاهای پروتئینی مصرفی خانوارها، مستمرا افزایش یابند.

در اینجا ذکر یک نکته ضروری است و آن اینکه با توجه به برداشت بی رویه از ذخایر دریایی و استفاده از روش های صید مخرب در دریا و در معرض خطر قرار گرفتن برخی از گونه های با ارزش تجاری، در سال های آتی امکان برداشت بیشتر از ذخایر دریایی بویژه در مورد برخی از گونه ها وجود ندارد و تعداد شناورهای صیادی نیز چندان قابل افزایش نخواهد بود. بنابراین بخش عمده ای از این افزایش پیش بینی شده در برنامه ناشی از توسعه آبزی پروری خواهد بود.

توسعه آبزی پروری شامل ماهیان گرم آبی، سردآبی، میگو، ماهیان دریایی، ماهیان خاویاری، تیلاپیا و سایر آبزیان از جمله پرورش جلبک و آبزیان بومی که پتانسیل آبزی پروری را دارند می تواند بین 2 تا سه میلیون افزایش یابد و چنانکه مجلس شورای اسلامی و دولت محترم پشتیبانی های لازم را از این بخش انجام دهند این اهداف محقق خواهد شد. سازمان مدیریت کشور و وزارت جهاد کشاورزی می توانند در این بخش تاثیر ویژه ای داشته باشند.