بیابان‌زایی زخمی بر پیکر طبیعت چهارمحال و بختیاری

بیابان‌زایی به گسترش بیابان‌های موجود اشاره نمی‌کند بلکه به این دلیل رخ می‌دهد که اکوسیستم‌های خشک - که بیش از یک سوم مناطق زمین را پوشش می‌دهند - به شدت آسیب پذیر و نامناسب می‌شوند. تضعیف و بی‌ثباتی خاک، جنگل زدایی، رشد بیش از حد کشاورزی و روش‌های آبیاری نادرست، کارایی زمین را از بین می‌برد.

پیشروی بیابان یا بیابان‌زایی حیات انسان و زمین را به مخاطره می‌اندازد و مقابله با این پدیده یک عزم جمعی و جدی برای مراقبت و توسعه پوشش گیاهی، جلوگیری از برداشت آب‌های زیرزمینی و مدیریت مصرف آب و پرهیز از بخشی‌نگری و داشتن یک برنامه‌ریزی مدون می‌طلبد.

به گفته کارشناسان در زمان حاضر با فعالیت‌های نابه‌جا و برداشت‌های بی‌رویه توسط عامل انسانی وسعت بیابان روبه افزایش است و بیابانزایی شرایط توسعه پایدار و تامین غذا را به مخاطره می‌اندازد.

بخشی از مناطق بیابانی مانند کویر مرکزی از ابتدا وجود داشته است و جزو زیبایی‌ها و ظرفیت‌های ناب کشور به شمار می‌رود، اما عامل نگرانی امروز جامعه، پیشروی بیابان به دلیل سوء استفاده عامل انسانی است.

نابودی پوشش گیاهی و ازبین رفتن منابع تولید علوفه دام، افزایش رواناب و خطر سیل، شور شدن اراضی، ازبین رفتن حیات وحش، فرسایش بادی و تولید ریزگردها و افزایش بیماری‌های تنفسی، تنها بخشی از نتایج جدی بیابانزایی در کشور است که در صورت ادامه این روند، خسارت‌های جبران ناپذیری برای کشور به همراه خواهد داشت و در این شرایط هر یک از ما با کاشت تنها یک نهال و آبیاری و مراقبت از آن می‌توانیم نقشی چشمگیر در مقابله با بیابانزایی ایفا کنیم.

صاحبنظران علوم زمین شناسی از بیابانزایی و ریزگردها به عنوان زلزله خاموش در سال های اخیر نام می برند، حادثه ای تدریجی که بی توجهی به آن خسارت های جبران ناپذیری را در سطوح مختلف به همراه دارد اما با این اوصاف روند این پدیده قابل کنترل و پیشگیری است.

بیابانزایی و ریزگرد می تواند در اثر پدیده های طبیعی زمین شناسی مانند تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی یا ناشی از فعالیت های انسانی مانند بوته‌کنی، چرای بی‌رویه دام در مرتع، تبدیل مراتع به دیم‌زارها، معدن‌کاوی، جاده‌سازی و توسعه غیر اصولی شهرها و روستاها بدون توجه به آمایش سرزمینی ایجاد شود، اما به گفته کارشناسان، کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی در اثر برداشت بی رویه از این منابع، مهمترین دلیل تشدید این پدیده در ایران است.

طرح‌های بیابان‌زدایی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای مقابله با این پدیده است

عبدالرضا محمدی ، کارشناس‌ارشد بیابان‌زدایی گفت: بیابان‌زدایی مسأله‌ای جهانی بوده و تنها به مناطق جغرافیایی خاص محدود نیست.

پدیده بیابان‌زایی به‌عنوان یکی از بارزترین وجوه تخریب منابع طبیعی در جهان مطرح شده و طی چند دهه گذشته کوشش‌های جهانی فراوانی برای مقابله و تعدیل این پدیده انجام شده است .

وی ادامه داد: شناخت فرآیندهای بیابان‌زایی و عوامل بوجود آورنده و تشدیدکننده آن هم‌چنین آگاهی از شدت و ضعف این فرآیندها و عوامل، امری مهم و ضروری است که باید مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد .

این کارشناس‌ ارشد بیابان‌زدایی با تأکید بر این‌که بیابان‌زایی فرآیندی است که باعث تغییرات اساسی در یک اکوسیستم می‌شود و شرایط را از حالت نسبتاً غیربیابانی به حالت بیابانی تبدیل می‌کند، تصریح کرد: این پدیده در اثر افزایش فشار انسان بر اکوسیستم‌های حساس ایجاد شده که باعث کاهش بازدهی تولید و عدم برگشت‌پذیری آن می‌شود .

محمدی چرای مفرط، بوته‌زنی و بوته‌کنی، آبیاری غلط، استفاده نکردن بهینه از زمین‌ها و قابلیت آنها، تبدیل بی‌رویه زمین‌های مرتعی به دیم‌زار، رعایت نکردن موازین علمی در شخم زمین، کشت فشرده و نامناسب در زمین‌های کشاورزی، تغییرات آب و هوایی، افزایش جمعیت و نیاز انسان ها به مواد غذایی بیشتر و شرایط متغیر اجتماعی و اقتصادی را از عوامل بیابان‌زایی دانست و گفت: در این میان، انسان نقشی اساسی برعهده دارد. درواقع انسان می‌تواند با شناخت این عوامل و جلوگیری از گسترش آنها، پدیده بیابان‌زایی را متوقف کند و اقداماتی را که به بیابان‌زدایی می‌انجامد، در این زمینه انجام دهد .

این کارشناس ارشد بیابان‌زدایی گفت: با وجود این‌که عوامل زیست‌محیطی، تغییرات آب و هوایی و کمبود بارش کافی نقش بسزایی در فرسایش زمین و پیشروی بیابان‌ها دارند، در برخی موارد فعالیت‌های انسانی را نیز باید در زمره این گروه قرار داد.

وی با اشاره به این‌که طرح‌های بیابان‌زدایی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای مقابله با این پدیده است، گفت: تشکل‌های زیست محیطی و مردم نقش بسزایی در اجرای این طرح‌ها و کنترل بیابان‌زایی دارند، در واقع بدون حضور مردم و کمک آنها مقابله با پدیده بیابان‌زایی روند کندتری پیش می‌گیرد .

محمدی گفت: یکی از روش‌های موثر در کنترل بیابان‌زایی استفاده از سیستم‌های پخش سیلاب و استحصال آب است که می‌توان با جمع‌آوری رواناب‌ها از هدر رفتن آنها جلوگیری و از آن برای کنترل بیابان‌زایی استفاده کرد .

وی خاطرنشان کرد: رشته‌های مربوط به بیابان فقط در مقاطع کارشناسی ارشد برای دانشجویان علاقه‌مند به این رشته وجود دارد، جای این رشته در مقطع کارشناسی خالی است و متأسفانه دانشجویان این رشته در دانشگاه در مقطع کارشناسی ارشد فقط با مباحث تئوری سرکار دارند و دانشجویان کمتر در عمل بیابان و کویر را لمس می‌کنند، باید در دروس ارایه‌شده‌ی تجدید نظر شود و مباحث عملی بیشتر شوند و اساتید، بیابان را در عمل با حضور در عرصه به دانشجویان نشان دهند .
 

فقر پوشش گیاهی مقوله ای عجین شده با بیابان زایی

محمد رضا قاسمی کارشناس آب و خاک اظهار کرد: بیابان و بیابان زایی یکی از مسائلی است که بشر امروزه با آن گریبانگیر است.

وی تصریح کرد: عرصه های بیابانی که سطح قابل توجهی از نواحی خشک تا فراخشک کشور را به خود اختصاص داده، واجد مجموعه شرایط اقلیمی – اکولوژیک ویژه ای است که باعث ایجاد محدودیتهای شدید زیستی می‌باشد

قاسمی ادامه داد: فقر پوشش گیاهی، کمبود نزولات جوی، نوسانات درجه حرارت، فراوانی اشعه نورانی خورشید و حاکمیت باد و طوفانهای شن از جمله مقوله های عجین شده با چنین اکوسیستم حساس و شکننده  است.

وی یادآور شد: افزون بر پدیده های طبیعی فوق الذکر، دخالت ناآگاهانه و بهره جویانه بشر که ریشه در فشارهای بحرانی عدم توزیع متعادل امکانات (بویژه انرژی) و پائین بودن سطح معیشت خانوارها داشته، چه بسا تأثیر بسیار مخربتری بر عدم تعادل اکولوژیک این نواحی گذارده است.

قاسمی با اشاره به اینکه آنچه دانستن درباره بیابان های ایران اهمیت دارد، آن است که بیابان های ایران در اساس پدیده ای است بیان کرد: توجه به این مسئله ضرورت دارد که شرایط جغرافیایی و اقلیمی بیابان خود به خود، هیچگاه رو به گسترش نبوده و نیست.

وی اظهار کرد: آنچه بیابان ها را گسترش می دهد، وجود بیابان‌ها نیست، بلکه رابطه ای است که از نظر طبیعی مناطق بیابانی با محیط پیرامون خود دارد. تخریب منابع آب و خاک و بویژه پوشش گیاهی در مناطق کمربندی بیابان های ایران، شرایطی را فراهم آورده که بیابان زایی و گسترش آنها را در حاشیه بیابان ها سبب شده و تشدید می کند.

وی در پایان خاطر نشان کرد: از حدود 40 سال پیش تا کنون حداقل 20 درصد اراضی مرتعی وجنگلی، کوهستان ها و دامنه های آن تخریب یافته و زمینه را برای توسعه شرایط بیابانی فراهم اورده است.

20 درصد اراضی چهارمحال و بختیاری مستعد بیابانی شدن اس

هومان خاک‌پور سرپرست معاون فنی منابع طبیعی و آبخیز داری چهارمحال و بختیاری در گفتگویی با خبرگزاری فارس  ، با بیان اینکه هم اکنون 20 درصد اراضی استان مستعد بیابانی شدن است، گفت: افت آب‌های زیرزمینی در مناطقی چون دشت شهرکرد و خانمیرزا و از بین رفتن پوشش گیاهی سبب گسترش بیابان در این مناطق شده است

سرپرست معاون فنی اداره‌کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری، افزود: افزایش فرسایش خاک، افزایش آورد رسوبی رودخانه‌ها، کاهش تنوع پوشش گیاهی و جانوری، کاهش توان اراضی در تولید محصولات کشاورزی، ظهور پدیده فرسایش بادی، کمبود بارش‌ها و تغییر رفتار بارندگی، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و تاب‌آوری محیطی از جمله شاخص‌های بیابانی شدن است.

تقویت پوشش گیاهی اولین گام برای مقابله با بیابانی شدن

وی با بیان اینکه اولین گزینه برای مقابله با بیابانی شدن حفظ و تقویت پوشش گیاهی در مراتع و جنگل‌ها است و باید بین بهره‌برداران و عرصه‌های منابع‌طبیعی یک تعادل ایجاد شود، ادامه داد: علاوه بر برنامه‌‌های احیا و اصلاح باید از تخریب توسط عوامل انسانی مانند قطع درختان، زراعت بی‌رویه و ذغال‌گیری هم جلوگیری شود.

خاک‌پور با بیان اینکه استفاده بیش از حد از سفره‌های زیرزمینی خصوصا چاه‌های کشاورزی باید با میزان بارش و نفوذ‌پذیری به تعادل برسد، افزود: دشت شهرکرد، تالاب دهنو بروجن و تالاب خانمیرزا از محیط‌های تالابی هستند که عدم رعایت حق‌آبه تالاب‌ها سبب شده به سمت بیابانی شدن حرکت کنند و به عنوان کانون تولید ریزگردها به شمار آیند.
 

ساخت 2500 سازه مکانیکی جهت مقابله با فرسایش خاک در استان

وی با اشاره به اینکه تاکنون دو هزار و 500 سازه مکانیکی جهت مقابله با فرسایش خاک در استان ساخته شده است، اضافه کرد: ایجاد شیار و خطوط تراز توأم با بذرکاری، ایجاد آبگیرها برای تقویت گونه‌های گیاهی و جانوری در حال زوال، واگذاری 250 هزار هکتار از اراضی منابع‌طبیعی به منظور اجرای طرح‌های مرتع‌داری به بهره‌برداران و اجرای طرح مدیریت چرای دام از جمله اقداماتی است که برای مقابله با بیان‌زایی در استان انجام شده است.

سرپرست معاون فنی اداره‌کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری با تأکید بر اینکه بخش زیادی از اجرای راهکا‌رهای مقابله با بیابان‌زایی در گرو آموزش و مشارکت‌های مردمی است، گفت: عامل اصلی پدیده بیابانی‌شدن مربوط به الگوهای بهره‌برداری معیشتی مردم است.

وی با بیان اینکه نوع معیشت مردم منطقه و استفاده بی‌رویه از تالاب‌ها، سفره‌های زیرزمینی و زمین‌های کشاورزی سبب تخریب طبیعت می‌شود، افزود: باید این الگوهای معیشتی اصلاح شود و پروژه‌های مشارکتی با نقش پررنگ مردم در استان با جدیت بیشتری اجرا شود. 

امروزه عوامل انسانی در توسعه بیابان در اکوسیستم های خشک و نیمه خشک، که ناپایداری از ویژگی های اصلی این مناطق است، نقش تشدید کننده دارد و سهم این عوامل در روند تخریب سرزمین به خوبی نمایان است.

در خصوص دسته بندی اراضی کشور و بر اساس نقشه های موجود، 85 میلیون هکتار از اراضی کشور را مراتع و 32.5 میلیون هکتار را بیابان تشکیل می دهد. کاهش هر میلیمتر بارندگی، باعث افت تولید در مراتع می شود. وقتی بارندگی کم باشد، گیاهان یکساله نابود و بستر اراضی خشک می شوند.

بدین ترتیب، زمینه فرسایش آبی و بادی فراهم می شود و باعث شکل گیری بیابان و بیابان زایی در کشور می شود. در شرایط خشکسالی، بیابان زایی تشدید می شود، زیرا بخش اعظم مراتع درجه 3 که سطح زیادی از مراتع کشور را تشکیل می دهد، در معرض بیابان شدن قرار می گیرد.

تلفیق این واقعیت های طبیعی به همراه تاثیرات عوامل انسانی نظیر الگوهای نامناسب کشت، فشار زیاد چرا روی مراتع، تغییر کاربری جنگل ها و بهره برداری ناپایدار از سفره های آب زیرزمینی سبب شده تا سطح وسیعی از اراضی کشور تحت تاثیر پدیده بیابان زایی باشد.