مرد توسعه کشاورزی و سدسازی/ نگاهی به زندگی خلیل طالقانی، وزیر کشاورزی ایران در دهه 30

به گزارش ایانا از اتاق تهران، سرعت توسعه و ورود صنایع نوین در 100 سال گذشته به ایران اصلا قابل مقایسه با دوران پیش از آن نیست و در این بین و در دهه‌های مختلف افرادی بوده‌اند که نقش کلیدی‌تر و اثرگذارتری داشته‌اند و به نوعی در برخی از دهه‌ها نقش موتور محرک توسعه را بازی کرده‌اند، افرادی همچون خلیل طالقانی که بین دهه‌های 30 تا 50 کارهای بزرگی را انجام داد و در احداث طرح‌های مختلف از جمله ساخت سد کرج نقش کلیدی داشت.

خلیل طالقانی فرزند میرزا علی‌اصغر، سال 1294 در روستای طالقان به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در تهران پشت سر گذاشت و پس از آن در سال 1312 توانست بورس تحصیلی انگلیس را به دست بیاورد و راهی این کشور شود و در رشته مهندسی ساختمان با گرایش سدسازی، ادامه تحصیل بدهد. او هم‌زمان با تحصیل در یک شرکت پیمانکاری هم مشغول به کار شد. با پایان یافتن دوران تحصیل در سال 1318 به ایران بازگشت و در دانشگاه تهران کارش را به عنوان استاد شروع کرد اما هم‌زمان با تدریس کارهای عملی هم انجام می‌داد که نقش مهمی هم در پیشرفت او داشت؛ طالقانی در سال 1325 با تاسیس شرکت پیمانکاری خود اولین کار مستقلش را در اهواز گرفت.

خلیل طالقانی تا سال 1329 درگیر فعایت‌های پیمانکاری بود ولی بعد قصد رفتن به امریکا را کرد که دیدار با دوست و هم‌کلاسی‌اش سیف‌الله معظمی (وزیر پست و تلگراف در زمان دکتر مصدق) مسیر او را تغییر داد. به پیشنهاد او با برادرش عبدالله معظمی نماینده مجلس دیدار کرد؛ در آن زمان طرح ساخت سد گلپایگان به منظور مهار رودخانه‌ها، آبیاری مزارع و تولید انرژی توسط وزارت کشاورزی در دولت به تصویب رسیده بود. خلیل طالقانی به پیشهاد معظمی به عنوان مدیر فنی سد انتخاب شد. او برای یافتن منطقه مناسب، مسافتی 18 کیلومتری را با اسب پیمود و در نهایت طی 8 ماه سد را طراحی کرد. سد سنگی 51 متری که طرح آن از سوی شرکت امریکایی مهندسی طراحی و زراعت جاستین و کورتنی بررسی شد و پس از آن با اصلاحاتی مورد تایید قرار گرفت تا ساخته شود. این سد بعد از بند امیر (استان فارس) اولین سد مخزنی بود که در ایران احداث شد و در ساخت آن خلیل طالقانی نقش مهمی داشت. با ساخت این سد (به ظرفیت یک میلیون متر مکعب) که به دلیل تحریم‌های ایران بعد از ملی کردن نفت احداثش 6 سال به طول انجامید 5500 هکتار اراضی منطقه قابل کشت شد. در زمان احداث این سد خلیل طالقانی علاوه بر مسئولیت احداث سد، حدود 18 ماه مسئولیت اداره وزارت کشاورزی را به عنوان وزیر برعهده داشت ولی بعد به اصرار شخصی استعفا داد. البته او اواخر دولت زاهدی (دولت بعد از کودتای 28 مرداد) بار دیگر به مسئولیت دولتی بازگشت و وزیر کشاورزی شد و همزمان مدیریت صندوق مشترک ایران و امریکا را که برای احداث پروژه‌های عمرانی در کشور راه‌اندازی شده بود عهده‌دار شد. طالقانی در بین سال‌های 1330 تا 1337 به مدت حدود 7 سال به عنوان وزیر کشاورزی و بعد وزیر مشاور کار کرد ولی سرانجام با تصویب قانون منع مداخله وزرا در فعالیت‌های اقتصادی خصوصی، از مشاغل دولتی کنارگیری کرد. او معتقد بود که کار دولتی با روحیه‌اش همخوانی چندانی ندارد و باعث محدود شدنش می‌شود.

طرح مارشال و اصل چهار

کمی بعد از پایان جنگ جهانی دوم، جنگ سرد بین روسیه و متحدانش و امریکا و هم‌پیمانانش شکل گرفت و جهان به دو بلوک شرق و غرب تقسیم شد، در همین زمان امریکا برای همکاری بیشتر با کشورهای اروپایی و جلوگیری از نفوذ کمونیسم به خصوص در همسایگان روسیه طرحی را با عنوان مارشال تصویب کرد. براساس اصل چهارم این طرح کمک به کشورهای جهان سوم (به خصوص همسایگان روسیه) در اولویت امریکا قرار گرفت، اتفاقی که باعث شد مقامات امریکایی به مقامات ایرانی پیشنهاد کمک و همکاری برای توسعه دهند. در آن زمان که اواخر دهه 20 شمسی (سال‌های 1328-1329) بود، دولت رزم‌آرا برسر کار بود و همین شد که او با امریکا توافق‌نامه‌ای را امضا کرد تا کشور از کمک‌های نظامی، فنی و سرمایه‌گذاری امریکا براساس طرح مارشال و اصل چهارم آن، برخوردار شود. براساس این توافق‌نامه برنامه‌هایی شامل مبارزه با مالاریا، آبله، درمان بیماری‌هایی مانند اسهال خونی، تیفوس، حصبه و... و بهبود وضعیت کشاورزی و تامین آب، ارتقای شرایط بهداشتی و آموزشی کشور، تاسیس کتابخانه، آزمایشگاه و... در دستور کار قرار گرفت. برای اجرای اصل چهارم طرح مارشال به نوشته کتاب «سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران» 200 کارشناس فنی امریکایی وارد ایران شدند، 100 مشاور ایرانی به استخدام درآمدند و 10 مرکز بزرگ در شهرهایی مانند تهران، تبریز، شیراز، اصفهان، کرمان و... راه‌اندازی شد.

نخستین اقدامی که در این طرح انجام شد مبارزه با بیماری آبله از طریق واکسیناسیون 210 هزار نفر بود. علاوه بر اینها طی 17 سال اجرای این طرح 92 میلیون دلار کمک فنی به ایران اختصاص یافت و کارهای مهمی انجام شد که از آن جمله می‌توان به انتقال آب شیرین از 80 کیلومتری بندرعباس به این شهر، احداث تونل کوهرنگ برای آب‌رسانی به اصفهان، توسعه آموزش و پرورش و آموزش عالی در ایران و اعزام دانش‌آموزان به عنوان بورسیه به امریکا و... اشاره کرد. بخشی از این برنامه‌ها به خصوص در حوزه توسعه و کشاورزی زیرمجموعه مدیریت خلیل طالقانی بود که از سوی او همیشه با جدیت دنبال می‌شد و البته همین باعث شد که دستاوردهای مهمی در حوزه کشاورزی داشته باشد. برای مثال در 20 آبان سال 1331 با حضور طالقانی (وزیر کشاورزی)، زنگنه (مدیرعامل سازمان برنامه)، دکتر مصدق و... جلسه‌ای برگزار شد که خروجی آن نوسازی ماشین‌آلات و تجهیزات کشاورزی ایران از طریق منابع اصل چهار بود. براساس این مصوبه قرار بود هزار دستگاه تراکتور و دیگر ماشین‌‌آلات مورد نیاز کشاورزی خریداری و در اختیار کشاورزان قرار بگیرد. البته اجرای طرح مارشال و اصل چهارم آن در کشور منتقدانی هم در بین رجال سیاسی و نمایندگان مجلس شورای ملی و سنا داشت. اما در این بین اجرای این طرح‌ها در کشور با همکاری کارشناسان امریکایی باعث رشد مدیران و مقامات کشورمان از جمله خلیل طالقانی شد. او ارتباط خوبی با ویلیام وارن مسئول اجرای اصل چهارم در ایران داشت و نزدیکی به او باعث شد تجربه‌های ارزشمندی به دست آورد و با مدیریت امریکایی و سیستم‌های اداره و فعالیت‌های آنها آشنایی کاملی پیدا کند؛ نکته‌ای که بعدها در راه‌اندازی طرح‌ها و پروژه‌های عمرانی و... از سوی خلیل طالقانی به او دید بسیار خوبی داد. به پاس خدمات اصل چهار در ایران یکی از خیابان‌های پایتخت در 21 خرداد 1333 با حضور غلامحسین ابتهاج (شهردار وقت تهران)، ویلیام وارن (رئیس اصل چهار) و دیگر مقامات عالی به عنوان اصل چهار نام‌گذاری شد. طرح مارشال 9 آذر 1346 و بعد از 17 سال در ایران به پایان رسید، در طول این سال‌ها خلیل طالقانی چندسالی را به عنوان وزیر و بعد مشاور با مسئولان اصل چهار همکاری داشت.

سد امیرکبیر

یکی از موفقیت‌های مهم در دوره وزارت کشاورزی خلیل طالقانی احداث سد امیرکبیر بود که به منظور تامین آب شرب و برق تهران ساخته شد. در کتاب «سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی» نقل شده است که باتوجه به طراحی سد گلپایگان احتمالا طرح مطالعاتی سد کرج نیز برعهده او بوده است؛ البته این سد از سوی پیمانکاران امریکایی (موریسون نادسن) احداث شده است. سد کرج با ظرفیت 205 میلیون مترمکعب اولین سد دوطاقه بتنی ایران بود که بخش مهمی از برق آن زمان تهران را نیز تامین می‌کرد. این سد در سال 1340 با هزینه 5 میلیارد و 524 میلیون ریال به پایان رسید. شاه به دلیل ساخت سد به خلیل طالقانی نشان افتخار داد.

کارخانه لاستیک‌سازی

طالقانی پس از اتمام سد گلپایگان، اولین مرکز مشاوره ایرانیان را (احتمالا در سال 1337) با همکاری شرکت امریکایی جاستین و کورتنی تاسیس کرد و توانست پروژه‌های بسیار موفقی را طراحی کند از جمله طرح 6 سد و ساخت 4 سد دیگر. همچنین او زمانی که از مسئولیت‌های دولتی استعفا داد همه وقتش را صرف فعالیت اقتصادی خصوصی کرد و اولین سرمایه‌گذاری مشترکش را با شرکای امریکایی در 24 خرداد سال 1337 برای ساخت کارخانه لاستیک‌سازی «گودریچ» به ثبت رساند. محل کارخانه در جاده ساوه - تپه‌سفید بود و در زمینی به مساحت 160 هزار متر مربع و زیر بنای 20 هزار متر مربع راه‌اندازی شد. هدف‌گذاری برای راه‌اندازی این کارخانه که نخستین کارخانه لاستیک‌سازی کشور بود، تولید سالانه 900 هزار حلقه رویی و 700 هزار لاستیک تویی بود. این شرکت تا سال 1352 846 میلیون ریال سرمایه ثبتی داشت. خلیل طالقانی که از بنیان‌گذاران اصلی این شرکت بود تا سال 1357 سهام‌دار و رئیس هیئت مدیره این شرکت و جان فرومل مدیرعامل بود.

بانکی برای صنایع و معادن

در اواخر دهه 30 دولت ایران که هدف‌گذاری گسترده‌ای برای توسعه و نوسازی صنایع ایران داشت، قراردادی با یکی از بانک‌های بین‌المللی وقت به نام «توسعه و ترمیم» منعقد کرد تا با سرمایه آن بانک و تعدادی از بانک‌های اروپایی و مشارکت سرمایه‌گذاران ایرانی بتواند بانکی برای توسعه صنایع و معادن ایران تاسیس کند. براساس توافق انجام‌شده به مدت 5 سال رؤسای ادارات بانک سهام‌داران خارجی بودند. در اولین مجمع عمومی بانک؛ هشت مدیر خارجی و هفت مدیر ایرانی به عنوان اعضای هیئت مدیره انتخاب شدند و تصویب شد که این بانک با سرمایه 240 میلیون ریال ایران، 160 میلیون ریال سرمایه‌گذاران خارجی و وام 600 میلیون ریالی و بدون بهره بانک مرکزی آغاز به کار کند. در نیمه مهر 1338 خلیل طالقانی که عضو هیئت مدیره این بانک بود در جریان برگزاری جلسه هیئت مدیره به عنوان رئیس هیئت مدیره انتخاب شد و به مدت 4 سال این مسئولیت را برعهده داشت.

تاسیس کارخانه کاغذ پارس

از دیگر فعالیت‌های صنعتی طالقانی، همکاری در تاسیس کارخانه کاغذ پارس در هفت‌تپه (کیلومتر 15 جاده خرمشهر- تهران) بود. بانک توسعه صنعت و معدن در سال 1347 تصمیم گرفت اولین کارخانه تولید کاغذ در ایران را تاسیس کند. هدف از احداث این کارخانه تولید کاغذهای تحریر و چاپ‌های 50 تا 200 گرمی بود. پرسنل آن 810 نفر بودند که در سه شیفت کاری، سالانه 35 هزار تن محصول تولید می‌کردند. زیربنای کارخانه 40 هزار متر مربع و سرمایه اولیه آن یک میلیارد و 812 میلیون ریال بود و کارخانه در اسفند 1349 به بهره‌برداری رسید. در سال 1352 خلیل طالقانی، علینقی فرمانفرمایان و پیروز نقی‌نیا از اعضای هیئت مدیره بودند. مهندس ملک‌زاده مدیرعامل و طالقانی رئیس هیئت مدیره و سهام‌دار کارخانه بود. این کارخانه بنا بر روایت طالقانی، با داشتن 10 میلیون دلار دارایی چهارمین شرکت بزرگ صنعتی در ایران بود.

طالقانی با مشارکت خارجی‌ها شرکت ایران کالیفرنیا را در زمینی به مساحت 10 هزار هکتار در خوزستان تاسیس کرد. این شرکت در زمینه کشت و صنعت فعالیت می‌کرد. همچنین طالقانی شرکت «مانم» (اولین شرکت مهندسان مشاور ایران) را برای مشاوره در زمینه مطالعات نفت و گاز تاسیس کرد. در این شرکت مهندسان برجسته‌ای فعالیت داشتند.

در سال 1341 با همکاری مردم محلی و خلیل طالقانی در ده اوانک (روستای زادگاهش) اقدام به احداث نهر آب کرد. این نهر، آب رودخانه شاهرود (اطراف طالقان) را از طریق اراضی ده سفنجانی و ده کرود به اوانک می‌رساند و زمین‌های زراعی از آن سیراب می‌شد. علاوه براین خلیل طالقانی که علاقه بسیاری به تاریخ ایران داشت، به پروژه پژوهش‌های باستان‌شناسی سد درودزن (داریوش) فارس نیز کمک کرد. این سد در سال 1345 در حال احداث بود و با اجرای آن بخشی از زمین‌های باستانی و تاریخی ایران و دشت مردوشت به زیر آب می‌رفت، این‌گونه بود که تیمی از باستان‌شناسان داخلی و خارجی (19 خارجی و 6 ایرانی) به سرپرستی دکتر ماری بی نیکول امریکایی کار مطالعات باستان‌شناختی را در این منطقه برای نجات محوطه‌های باستانی، به مدت 8 ماه، انجام دادند و بخشی از هزینه این طرح را دانشگاه شیراز و بخشی دیگر را شرکت خلیل طالقانی پرداخت کرد. بعد از پیروزی انقلاب خلیل طالقانی از ایران رفت و در سال 1371 درگذشت.