زیان 10 هزار میلیارد تومانی دولت از زنجیره تولید آرد و نان

به گزارش خبرنگار خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا)، در گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با موضوع "آسیب‌شناسی صنعت نان در ایران" به آن پرداخته است، معاونت پژوهش‌های زیربنایی و امور تولیدی این مرکز از موانع و چالش‌های تکان‌دهنده این صنعت پرده برداشت که در نوع خود قابل توجه است.

بر اساس این گزارش، از آنجا که در کشور ما نان، بخش عمده‌ای از غذای روزانه خانوارها را تشکیل می‌دهد از این رو هزینه‌های این ماده غذایی در اقتصاد خانوار و کیفیت آن در سلامت خانواده بسیار اثرگذار است. بر همین اساس به‌رغم هدفی که در ابتدا از طریق قانون هدفمند کردن یارانه‌ها دنبال می‌شد، سیاست تثبیت قیمت‌ها به جای اصلاح قیمت‌ها صورت گرفت، در حالی که پرداخت یارانه نقدی نان به مصرف‌کننده عملیاتی شد. سیاست تثبیت قیمت‌ها همچنین در سال‌های اخیر منجر به قانون‌گریزی‌هایی در سطح برخی نانوایی‌ها با کاهش کیفیت و کمیت نان و برخی کارخانه‌های آرد ازجمله افزایش میزان سبوس‌گیری، بالاتر از حد مجاز و فروش آن به‌صورت آزاد شده است. همچنین آنالیز برخی از آردهای کارخانه‌های آردسازی، حاکی از اعمال رطوبت بیشتر از حد مجاز است.

با گذر از سیاست تثبیت قیمت‌ها پس از حدود 30 ماه از آخرین تصمیمات، اصلاح 30 درصدی قیمت‌ها راهکاری مکفی در جهت اصلاح ساختار صنعت نان نبوده و با توجه به اینکه به طور متوسط در کشور، تأثیر آرد در ارزش نان حدود 20 تا 27 درصد است، این اصلاح مختصر قیمت‌ها فقط می‌تواند بخشی از افزایش قیمت‌های سالانه اجزای این زنجیره و ضرردهی نانوایان را جبران کند و تأثیری بر میزان مصرف آرد و کاهش حجم ضایعات و بهبود کیفیت نان و رقابتی شدن بازار در سطح مطلوب ندارد.

به‌منظور رفع مشکلات صنعت نان باید به برنامه‌هایی در راستای اصلاح و رقابتی شدن این صنعت با اهدافی همچون افزایش و بهبود کیفیت و کمیت نان، ارتقای سطح بهداشت و سلامت، اصلاح تدریجی نظام پرداخت یارانه به همراه اتخاذ تدابیری در جهت رفع پیامدهای اجتماعی آن و مدیریت بهینه منابع، کاهش ضایعات، حذف رانت، ایجاد انگیزه و ارتقای سطح مشارکت بخش‌های تعاونی و خصوصی در تولید و تامین و ایجاد فرصت برای تجارت با سایر کشورها در بخش گندم و آرد پرداخته شود. اجرای این برنامه‌ها می‌تواند در راستای اصلاح و رقابتی شدن این صنعت و جلوگیری از اتلاف منابع در آن تأثیر بسزایی داشته باشد.

بنا بر این گزارش، میزان آرد تولیدشده در مدت‌زمانی که قیمت‌های نان به‌دنبال اجرای هدفمندی یارانه اصلاح شد، افزایش قابل توجهی یافته که توجیهی به جز تأثیر مثبت اصلاح یا افزایش قیمت‌ها در افزایش کارایی ندارد.

میزان فروش گندم مختص آرد خبازی کشور در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که در سال 91 میزان مصرف آرد خبازی حدود 5.7 میلیون تن، اما در سال‌های قبل و بعد از آن حدود 9 میلیون تن بوده است.

افزایش تعداد نانوایی‌های سنتی کشور به 72 هزار واحد

در حال حاضر تعداد کل واحدهای نانوایی سنتی کشور 72 هزار واحد است که حدود 9 هزار و 300 واحد از آنها مربوط استان البرز و سه‌هزار و 360 واحد آن در شهر تهران واقع شده که از این رقم حدود 323 واحد جدید، بعد از اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها احداث شده است.

گرچه افزایش تعداد واحدهای نانوایی نمی‌تواند توجیهی برای افزیش 5.1 میلیون تنی آرد درسال 92 در مقایسه با سال قبل آن باشد، اما این آمار نشان می‌دهد، سیاست اصلاح قیمت‌هایی با اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها مثبت و در جلوگیری از اتلاف منابع مؤثر بوده و در نهایت نقش مهمی در متعادل شدن میزان مصرف در شرایط رقابتی بازی کرده است.

نقش نانواهای غیرحرفه‌ای در افزایش هزینه‌ها

بعد از عبور از این خبر مناسب باید به این نکته اشاره کرد که صنعت و بازار نان ایران یکی از پرچالش‌ترین بخش‌های صنعت غذای کشور است که در سطحی گسترده از غیرحرفه‌ای بودن نانواها و تولید ناکارآمد سنتی تا نقش پررنگ لابی در خرید و فروش گندم پخش شده است.

برای نمونه، در گزارش این مرکز اشاره شده که گندم تولیدی در کشور بعد از برداشت و جمع‌آوری توسط کشاورزان به خریداران دولتی و خصوصی عرضه می‌شود؛ اما این گندم ارائه شده توسط کشاورزان عمدتاً از کیفیت لازم برخوردار نیست و مأموران خرید دولت با فشار سیاسی از سوی مراکز قدرت استان‌ها و... مجبور به خرید گندم‌های درجه دو و سه و حتی آفت‌زده شده‌اند.

آردهای بی‌کیفیت در ادامه مسیر خود، از سیلوهای دولتی به کارخانه‌های آردسازی می‌روند و این کارخانه‌ها، آرد اول را که مغز گندم و با کیفیت است، به مغازه‌های شیرینی فروشی و با قیمت بالاتر می‌فروشند و تتمه آرد را که معمولاً کیفیت لازم را ندارد به نانوایان با نرخ دولتی می‌فروشند.

در این چرخه اتفاقات بسیاری بر سر گندم و آرد می‌افتد که در نهایت نه می‌تواند مصرف‌کننده را راضی کند و نه روی پای خود بایستد و باری روی دوش دولت نباشد.

زیان 10 هزار میلیارد تومانی دولت از تولید آرد خبازی و نان

ضرر و زیانی که دولت در این زنجیره متحمل می‌شود حدود 10 هزارمیلیارد تومان است، به طوری که دولت سالانه 9 میلیون تن گندم خبازی خریداری می‌کند و 685 تومان مابه‌التفاوت خرید و فروش گندم است؛ در نتیجه شش‌هزار میلیارد تومان یارانه بابت خرید گندم پرداخت می‌شود. از آنجا که آمار جمعیت یارانه بگیر کشور حدود 75 میلیون نفر است، با ضرب این عدد در 12 ماه سال و مبلغ چهارهزار و 550 تومان یارانه نقدی، چهارهزار میلیارد تومان بابت یارانه نقدی نان از سوی دولت پرداخت می‌شود که جمعاً زیان آن را به حدود 10 هزار میلیارد تومان می‌رساند.

ایران؛ چهارمین کشور پرمصرف نان در جهان

به گزارش مؤسسه DAESNI سالانه حدود 86 میلیارد دلار اندازه مصرف نان در جهان برآورد شده که یک‌سوم آن سهم آسیا و اقیانوسیه بوده و بزرگ‌ترین بازار نان جهان را شکل داده است. سهم نان در سبد غذایی کشورهای مختلف هم متفاوت است. برای نمونه بنگلادش با اختصاص بیش از 50 درصد کل هزینه‌های خوراکی خانوار به نان، رتبه یک جهان در سهم نان از سبد غذایی را دارد. بعد از این کشور نیز کشورهای مصر، ترکیه و ایران بودند و کمترین سهم هم به کشورهای توسعه‌یافته مانند استرالیا، آمریکا و فرانسه تعلق داشته است.

تجربه سایر کشورها در بخش نان

در فرانسه حدود 65 درصد ظرفیت خصوصی‌سازی گندم در اختیار بخش تعاونی و 35 درصد در اختیار بخش خصوصی است. در کانادا سیلوهای اولیه توسط شرکت‌های غله مدیریت می‌شوند که این شرکت‌ها با شرکت‌های تعاونی با مالکیت کشاورزان هستند و با اینکه شرکت‌ها با مالکیت بخش خصوصی هستند، اما هم‌اکنون شش شرکت مالکیت بیش از 95 درصد تمامی سیلوهای اولیه را دارند. کشاورزان کانادایی گندم خود را به سه‌هزار انبار استانی می‌دهند که 80 درصد آنها به تعاونی‌ها و بقیه برای شرکت‌های خصوصی است. این گندم با یارانه دولت به حمل و نقل به پایانه‌های صادراتی منتقل می‌شود. ترکیه هم که در دهه 80 وارد نظام بازار آزاد شد، کم‌کم کمک‌های غیرمستقیم و محدود دولت را از این بخش حذف کرد و بازار را رقابتی کرد. الان بخش مهمی از بازار نان ترکیه در انحصار نانوایانی است که به‌عنوان شرکت‌های صنعتی کوچک و متوسط شناخته می‌شوند. بهره‌وری بهینه در تولید نان این کشور نیز نقش مهمی دارد، چراکه گران‌ترین سوخت جهان را استفاده می‌کند و هزینه نیروی کار برای کارفرما هزینه بزرگی است. از طرفی بخش خصوصی نیز که حرف اول را می‌زند در این کشور تنها با چند شرکت بزرگ، مشتریان طبقه متوسط و ثروتمند شهری را هدف گرفته و در نتیجه بخش اعظم تولید نان صنعتی همچنان در انحصار نانوایی‌های کوچک و متوسط است.

این صنعت در جهان از حمایت‌ها و تشویق‌های دولتی نیز بهره‌مند است، برای نمونه آمریکا از روش پرداخت دوره‌ای برای ارتقای درآمد کشاورزان در شرایطی که قیمت پایین‌تر از حد انتظار آنها است، استفاده می‌کند. با این حال در سال‌های اخیر سهم حمایت‌های قیمتی، مانند قیمت تضمینی، به‌عنوان درصدی از دریافت‌های خالص بخش کشاورزی به‌طور معناداری کاهش یافته است؛ به علاوه سطح کلی حمایت کاهش یافته بدین معنی که درصد بیشتری از دریافت‌های کشاورزی از بازار به دست می‌آید و نه از حمایت‌های دولتی.

در کانادا روش‌های مختلفی برای افزایش انگیزه کشاورزان برای ارتقای کیفیت محصولات وجود دارد. برای نمونه راه‌های تعامل کشاورزان با دولت را متنوع و متعدد کرده‌اند و کشاورز براساس کیفیت محصول خود، میزان ریسک‌پذیری و... روش خود را انتخاب می‌کنند، در ترکیه نیز یکی از معیارهای پرداخت پول به کشاورزان کیفیت گندم است.

سرنوشت نان سنتی در نظام صنعتی با وجود مزیت‌های پرشمار صنعتی کردن تولید نان توسط بخش خصوصی، نان سنتی همچنان بر بازار ایران مسلط است و نمی‌توان ذائقه مردم را به سرعت تغییر داد. گرچه این بخش مشکلاتی مانند مصرف بسیار انرژی غیرقابل استفاده مجدد و کیفیت پایین و حتی بهداشت کمتر دارد.

ذائقه مردم را یکی از موانع صنعتی شدن است که امکان تکثیر اکثر نان‌های سنتی موجود به روش استاندارد و مکانیزه تقریباً امکان‌پذیر نیست. نمونه‌هایی از این نان هم تولید شده، اما کارشناسان معتقدند حتی درصورت امکان هم ویژگی نان‌های سنتی در شکل و مزه دستخوش تغییر می‌شود و نمی‌تواند در کوتاه‌مدت جذابیت کافی برای بازار ایجاد کند.

لازم به ذکر است، این طرح مطالعاتی که متن کامل آن را در 43 صفحه و با دانلود از پیوست ذیل همین خبر می‌توانید دریافت کنید، به تقاضای احمد توکلی، نماینده تهران در مجلس شورای اسلامی و تحت نظارت علمی محسن صمدی و محمدرضا محمدخانی تهیه و تدوین شده است.

به گزارش ایانا، پیش‌تر نیز مرکز پژوهش‌های مجلس در خردادماه سال 1391 خورشیدی به درخواست کمیسیون اصل 90 قانون اساسی مجلس مبادرت به ارائه گزارشی تحت عنوان "بررسی ساختار و آسیب‌شناسی چرخه تولید نان در کشور و ارائه راهکارها" کرده بود./

F-931020-01